Các nhân tố tác động đến việc sử dụng dịch vụ thanh toán tiền xăng dầu qua QR Code: Nghiên cứu tại TP. Hồ Chí Minh(*)

16:27 | 18/07/2025 Nghiên cứu - Trao đổi

Nghiên cứu làm rõ các yếu tố ảnh hưởng đến quyết định sử dụng dịch vụ thanh toán qua QR Code trong ngành xăng dầu; từ đó đưa ra một số hàm ý quản trị giúp doanh nghiệp xăng dầu triển khai thanh toán mã QR hiệu quả, thúc đẩy tiêu dùng hiện đại, an toàn.

ThS. Đỗ Duy Khương, ThS. Dương Quốc Minh Triều, ThS. Nguyễn Thị Diễm Trang

Giảng viên, Bộ môn Kế toán và Quản trị Kinh doanh, Trường Đại học Thủy lợi - Phân hiệu

Nguyễn Thị Khánh Nhi, Lê Thị Thanh Hồng, Phan Kim Thủy Tiên

Sinh viên, Bộ môn Kế toán và Quản trị Kinh doanh, Trường Đại học Thủy lợi - Phân hiệu

Tác giả liên hệ; Email: doduykhuong@tlu.edu.vn

Tóm tắt

Nghiên cứu này nhằm xác định các nhân tố ảnh hưởng đến quyết định sử dụng thanh toán xăng dầu qua mã QR Code tại TP. Hồ Chí Minh trong bối cảnh chuyển đổi số và thanh toán không dùng tiền mặt thông qua khảo sát 288 khách hàng. Kết quả nghiên cứu cho thấy, cả 7 nhân tố: Nhận thức hữu ích, Nhận thức dễ sử dụng, Ảnh hưởng xã hội, Thói quen sử dụng tiền mặt, Cảm nhận rủi ro, Tính bảo mật nhận thức và Tính sáng tạo cá nhân, đều tác động đến Quyết định sử dụng thanh toán tiền xăng dầu qua mã QR Code; trong đó, Nhận thức hữu ích là nhân tố có tác động mạnh nhất. Kết quả nghiên cứu cung cấp hàm ý quản trị giúp doanh nghiệp xăng dầu triển khai thanh toán mã QR hiệu quả, thúc đẩy tiêu dùng hiện đại, an toàn.

Từ khóa: Chuyển đổi số, hành vi người tiêu dùng, QR Code, TP. Hồ Chí Minh, xăng dầu

Summary

Through a survey of 288 customers, this study aims to identify determinants of the decision to use QR code fuel payment for for fuel purchases in Ho Chi Minh City , within the context of digital transformation and the shift toward cashless transactions. Research findings indicate that all seven factors - perceived usefulness, perceived ease of use, social influence, cash usage habit, perceived risk, perceived security, and personal innovativeness - significantly affect the decision to use QR code payments for fuel purchases. Among these factors, perceived usefulness exerts the strongest influence. The study provides managerial implications for petroleum businesses to effectively implement QR code payment systems, thereby promoting modern and safe consumer practices.

Keywords: Digital transformation, consumer behavior, QR code, Ho Chi Minh City, fuel

ĐẶT VẤN ĐỀ

Trong bối cảnh chuyển đổi số mạnh mẽ và định hướng phát triển thanh toán không dùng tiền mặt của Chính phủ, các phương thức thanh toán điện tử ngày càng được sử dụng phổ biến tại Việt Nam. Trong đó, thanh toán qua QR Code được đánh giá là tiện lợi, nhanh chóng, giảm tiếp xúc trực tiếp - yếu tố đặc biệt quan trọng sau đại dịch COVID-19 (Ahmed và Damodharan, 2022). Tuy nhiên, theo thống kê của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, giai đoạn 2021-2023 ghi nhận sự tăng trưởng vượt bậc về số lượng và giá trị giao dịch qua thiết bị di động, nhưng giao dịch bằng QR Code vẫn chiếm tỷ trọng rất nhỏ (1,88% về số lượng và 0,17% về giá trị) (Hiệp, 2024). Điều này đặt ra câu hỏi về mức độ chấp nhận và các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi sử dụng hình thức thanh toán này của người tiêu dùng.

Nhiều nghiên cứu đã chứng minh tính ưu việt của QR Code như: tiết kiệm thời gian, nâng cao tiện ích và hỗ trợ quản lý tài chính cá nhân (Hiền và Phương, 2023). Về mặt lý thuyết, Mô hình chấp nhận công nghệ (TAM) và Mô hình chấp nhận và sử dụng công nghệ hợp nhất (UTAUT) là cơ sở phân tích hành vi chấp nhận công nghệ, với các yếu tố chủ chốt như: nhận thức tính hữu ích, nhận thức dễ sử dụng, ảnh hưởng xã hội, cảm nhận rủi ro và thói quen cá nhân (Sang, 2023). Tuy nhiên, đa số nghiên cứu hiện nay chủ yếu tập trung vào các lĩnh vực như: thương mại điện tử, ngân hàng và bán lẻ, trong khi thanh toán qua QR Code trong ngành xăng dầu, lĩnh vực có tần suất giao dịch cao và đóng vai trò thiết yếu trong đời sống, lại chưa được khai thác đầy đủ. Khoảng trống này đặt ra nhu cầu cấp thiết cho những nghiên cứu chuyên sâu để làm rõ các yếu tố ảnh hưởng đến quyết định sử dụng dịch vụ thanh toán qua QR Code trong ngành xăng dầu. Từ bối cảnh trên, nghiên cứu này được thực hiện nhằm khám phá, phân tích và đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi sử dụng tiện ích này. Kết quả nghiên cứu kỳ vọng sẽ cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn hữu ích cho các doanh nghiệp và nhà hoạch định chính sách trong việc thúc đẩy chuyển đổi số và triển khai thanh toán không tiền mặt hiệu quả trong ngành xăng dầu.

CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

Cơ sở lý thuyết

Hành vi người tiêu dùng

Hành vi người tiêu dùng là quá trình cá nhân hoặc nhóm lựa chọn, mua, sử dụng và đánh giá sản phẩm/dịch vụ nhằm đáp ứng nhu cầu (Kotler, 2001). Hành vi này chịu ảnh hưởng bởi yếu tố cá nhân, tâm lý, văn hóa, xã hội và marketing (Tựu và cộng sự, 2018). Theo các nghiên cứu, hành vi tiêu dùng bao gồm cả hành động trực tiếp và gián tiếp, kết hợp yếu tố thể chất và tinh thần. Mô hình của Kotler mô tả 5 giai đoạn: nhận thức nhu cầu, tìm kiếm thông tin, đánh giá, quyết định mua và hành vi sau mua. Việc nghiên cứu hành vi người tiêu dùng giúp doanh nghiệp hiểu rõ thị trường, từ đó xây dựng chiến lược phù hợp và nâng cao lợi thế cạnh tranh.

Các mô hình lý thuyết nền tảng

Mô hình TAM (Davis, 1989) giải thích hành vi chấp nhận công nghệ dựa trên 2 yếu tố: nhận thức tính hữu ích và nhận thức tính dễ sử dụng. Mô hình đơn giản, dễ ứng dụng và đã được kiểm nghiệm thực tiễn trong nhiều nghiên cứu.

Mô hình UTAUT (Venkatesh và cộng sự, 2003) hợp nhất các lý thuyết về hành vi công nghệ, gồm 4 yếu tố: kỳ vọng hiệu suất, kỳ vọng nỗ lực, ảnh hưởng xã hội và điều kiện thuận lợi. UTAUT2 sau này bổ sung thêm: động lực hưởng thụ, nhận thức giá trị và thói quen. Đây là mô hình toàn diện, được áp dụng rộng rãi trong nghiên cứu hành vi sử dụng công nghệ, đặc biệt trong thanh toán điện tử.

Mô hình nghiên cứu đề xuất

Trên cơ sở mô hình lý thuyết nền tảng và kế thừa các nghiên cứu đi trước, nhóm tác giả xây dựng mô hình nghiên cứu các nhân tố tác động đến việc sử dụng dịch vụ thanh toán tiền xăng dầu qua mã QR Code tại TP. Hồ Chí Minh như Hình.

Hình: Mô hình nghiên cứu đề xuất

Nguồn: Nhóm tác giả đề xuất

Từ mô hình nghiên cứu đề xuất, các giả thuyết được đưa ra như sau:

H1: Nhận thức hữu ích có tác động đến Quyết định sử dụng thanh toán tiền xăng dầu qua QR Code.

H2: Nhận thức dễ sử dụng có tác động đến Quyết định sử dụng thanh toán tiền xăng dầu qua QR Code.

H3: Thói quen sử dụng tiền mặt có tác động đến Quyết định sử dụng thanh toán tiền xăng dầu qua QR Code.

H4: Ảnh hưởng xã hội có tác động đến Quyết định sử dụng thanh toán tiền xăng dầu qua QR Code.

H5: Tính bảo mật nhận thức có tác động đến Quyết định sử dụng thanh toán tiền xăng dầu qua QR Code.

H6: Cảm nhận rủi ro có tác động đến Quyết định sử dụng thanh toán tiền xăng dầu qua QR Code.

H7: Tính sáng tạo cá nhân có tác động đến Quyết định sử dụng thanh toán tiền xăng dầu qua QR Code.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu định tính được thực hiện nhằm khám phá và điều chỉnh các nhân tố, biến quan sát phù hợp với bối cảnh thanh toán tiền xăng dầu qua mã QR tại TP. Hồ Chí Minh. Phương pháp gồm phỏng vấn sâu 3 cá nhân và thảo luận nhóm với 10 người có trải nghiệm thực tế. Kết quả xác định 7 nhân tố ảnh hưởng đến quyết định sử dụng. Các biến quan sát được kế thừa và hiệu chỉnh từ các nghiên cứu trước.

Nghiên cứu định lượng nhằm kiểm định mô hình và giả thuyết. Dữ liệu thu thập từ 300 người dùng dịch vụ QR Code tại TP. Hồ Chí Minh bằng bảng hỏi trực tuyến, thu được 288 mẫu hợp lệ. Mẫu được chọn theo phương pháp phi xác suất thuận tiện, đảm bảo tối thiểu 5 lần số biến quan sát. Dữ liệu được xử lý bằng SPSS 27.0 với các bước: làm sạch, mã hóa, phân tích nhân tố khám phá (EFA), kiểm định thang đo và mô hình (Nghiên cứu sử dụng cách viết số thập phân theo chuẩn quốc tế).

KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU

Kiểm định độ tin cậy của thang đo

Bảng 1: Kết quả kiểm định thang đo Cronbach's Alpha

Biến quan sát		Tương quan đồng biến	Cronbach’s Alpha nếu loại biến
Nhận thức hữu ích (HI); Cronbach’s Alpha = 0.829	HI1	0.625	0.506
	HI2	0.646	0.538
	HI3	0.692	0.491
	HI4	0.568	0.414
	HI5	0.610	0.444
Nhận thức dễ sử dụng (DSD); Cronbach’s Alpha = 0.838	DSD1	0.630	0.557
	DSD2	0.608	0.543
	DSD3	0.632	0.439
	DSD4	0.669	0.575
	DSD5	0.678	0.576
Thói quen sử dụng tiền mặt (TQ); Cronbach’s Alpha = 0.899	TQ1	0.756	0.612
	TQ2	0.809	0.671
	TQ3	0.780	0.622
	TQ4	0.755	0.595
Ảnh hưởng xã hội (AHXH); Cronbach’s Alpha = 0.831	AHXH1	0.602	0.374
	AHXH2	0.712	0.559
	AHXH3	0.680	0.534
	AHXH4	0.653	0.428
Tính bảo mật nhận thức được (BM); Cronbach’s Alpha = 0.807	BM1	0.611	0.388
	BM2	0.625	0.408
	BM3	0.639	0.428
	BM4	0.619	0.407
Cảm nhận về rủi ro (RR); Cronbach’s Alpha = 0.908	RR1	0.785	0.626
	RR2	0.800	0.663
	RR3	0.838	0.708
	RR4	0.748	0.581
Tính sáng tạo cá nhân (STCN); Cronbach’ Alpha = 0.766	CSM1	0.575	0.331
	CSM2	0.624	0.389
	CSM3	0.601	0.363
Quyết định sử dụng (QDSD); Cronbach’s Alpha = 0.787	QDSD1	0.614	0.390
	QDSD2	0.671	0.451
	QDSD3	0.605	0.373