Phạm Thu Hương

Khoa Kế toán Kiểm toán, Trường Đại học Kinh tế - Kỹ thuật Công nghiệp

Email: Huongpt@uneti.edu.vn

Tóm tắt

Cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 với sự phát triển nhanh chóng của trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn, tự động hóa quy trình bằng robot và công nghệ chuỗi khối đang tạo ra những thay đổi căn bản đối với nghề kế toán. Các công việc mang tính thủ tục, lặp lại như nhập liệu, đối chiếu sổ sách hay lập báo cáo định kỳ dần được thay thế bởi công nghệ, trong khi vai trò của kế toán viên chuyển dịch sang phân tích dữ liệu, kiểm soát rủi ro và tư vấn chiến lược. Nghiên cứu này tổng quan nghiên cứu, phân tích thực trạng tại Việt Nam; đồng thời chỉ ra cơ hội và thách thức mà tự động hóa mang lại cho nghề kế toán. Trên cơ sở đó, nghiên cứu đề xuất giải pháp phát triển cho cá nhân kế toán viên, doanh nghiệp và cơ sở đào tạo nhằm thích ứng với bối cảnh số hóa.

Từ khoá: Kế toán, tự động hóa, trí tuệ nhân tạo, RPA, Blockchain, chuyển đổi số, nghề nghiệp kế toán, Việt Nam

Summary

The Fourth Industrial Revolution, characterized by the rapid development of artificial intelligence (AI), Big data, robotic process automation (RPA), and Blockchain technology, is fundamentally transforming the accounting profession. Routine and repetitive tasks such as data entry, bookkeeping reconciliation, and periodic reporting are increasingly being automated, while accountants’ roles are shifting toward data analysis, risk control, and strategic consulting. This study provides a literature review and an analysis of the current situation in Viet Nam, highlighting both the opportunities and challenges that automation brings to the accounting profession. Based on these findings, it proposes development strategies for individual accountants, enterprises, and educational institutions to adapt effectively to the digital transformation context.

Keywords: Accounting, automation, artificial intelligence, RPA, Blockchain, digital transformation, accounting profession, Viet Nam

ĐẶT VẤN ĐỀ

Cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 với sự phát triển mạnh mẽ của các công nghệ số như: trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (Big Data) và tự động hóa quy trình bằng robot (Robotic Process Automation - RPA) đang tạo ra những thay đổi căn bản trong nhiều lĩnh vực kinh tế xã hội, trong đó có nghề kế toán. Các công nghệ này cho phép xử lý dữ liệu với tốc độ nhanh, độ chính xác cao, đồng thời thay thế hiệu quả những công việc lặp lại, mang tính thủ tục trong kế toán như ghi sổ, đối chiếu chứng từ hay lập báo cáo định kỳ (Brynjolfsson VFA McAfee, 2017). Xu hướng toàn cầu hiện nay cho thấy, ngày càng nhiều doanh nghiệp ứng dụng phần mềm thông minh và nền tảng tự động hóa nhằm tối ưu hóa quy trình kế toán - tài chính, nâng cao tính minh bạch và hiệu quả hoạt động.

Tuy nhiên, sự phát triển này cũng đặt ra một số vấn đề, đó là: Liệu kế toán viên truyền thống có bị thay thế hoàn toàn bởi robot và AI, hay nghề kế toán sẽ chuyển dịch sang vai trò mới, tập trung vào phân tích dữ liệu, tư vấn chiến lược và hỗ trợ ra quyết định quản trị? Đây là câu hỏi cần được nghiên cứu và thảo luận không chỉ về phương diện lý luận mà còn cả về thực tiễn, nhằm định hướng cho sự phát triển bền vững của nghề kế toán trong bối cảnh số hóa hiện nay.

TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU

Trong bối cảnh cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0, sự xuất hiện và phát triển mạnh mẽ của các công nghệ mới như RPA, AI, học máy (Machine Learning) cũng như công nghệ chuỗi khối (Blockchain) đang tạo ra những tác động sâu sắc đến lĩnh vực kế toán.

Thứ nhất, RPA cho phép các doanh nghiệp tự động hóa nhiều quy trình kế toán mang tính chất lặp lại và tuân thủ chặt chẽ theo quy tắc, chẳng hạn như nhập liệu, đối chiếu số dư hay xử lý hóa đơn. Việc ứng dụng RPA giúp giảm thiểu sai sót, tiết kiệm chi phí và tăng tính chính xác trong quản lý dữ liệu (AICPA, 2020).

Thứ hai, AI và học máy hỗ trợ kế toán viên trong việc khai thác Big Data, nhận diện các mẫu giao dịch bất thường, dự báo dòng tiền, cũng như phát hiện gian lận tài chính. Công nghệ này không chỉ thay đổi cách thức xử lý dữ liệu mà còn mở rộng vai trò của kế toán sang phân tích và dự báo (Kokina và Davenport, 2017).

Thứ ba, Blockchain được đánh giá là có khả năng làm thay đổi nền tảng ghi nhận kế toán truyền thống, bởi tính minh bạch, bất biến và phi tập trung. Công nghệ này cho phép các giao dịch tài chính được ghi nhận và xác thực tức thời mà không cần qua trung gian, từ đó nâng cao độ tin cậy của thông tin kế toán (Dai và Vasarhelyi, 2017).

Như vậy, tổng quan nghiên cứu cho thấy sự phát triển của tự động hóa và robot hóa không chỉ tác động đến phương thức thực hiện công việc kế toán, mà còn làm thay đổi vai trò, chức năng và tương lai nghề nghiệp của kế toán viên. Đây là nền tảng quan trọng để phân tích sâu hơn tác động thực tiễn của công nghệ đến nghề kế toán.

TÁC ĐỘNG CỦA TỰ ĐỘNG HÓA ĐẾN NGHỀ KẾ TOÁN VÀ THỰC TRẠNG TẠI VIỆT NAM

Tác động của tự động hóa đến nghề kế toán

Sự phát triển của RPA, AI và Blockchain đang đặt ra những thay đổi rõ rệt trong cấu trúc công việc của nghề kế toán. Các công việc dễ bị thay thế bao gồm nhập liệu, đối chiếu sổ sách, lập báo cáo tài chính chuẩn hóa - những nhiệm vụ có tính chất lặp lại và có thể được số hóa hoàn toàn (Brougham và Haar, 2018). Ngược lại, các công việc khó bị thay thế liên quan đến phân tích tài chính, ra quyết định quản trị, tư vấn chiến lược và kiểm soát rủi ro, đòi hỏi năng lực tư duy phản biện, phán đoán và hiểu biết bối cảnh kinh doanh mà máy móc chưa thể thay thế hoàn toàn.

Trong tương lai, mô hình tổ chức doanh nghiệp dự báo sẽ có sự dịch chuyển rõ rệt từ kế toán truyền thống (thực hiện ghi chép, tổng hợp số liệu) sang kế toán phân tích (ứng dụng công nghệ để khai thác dữ liệu chuyên sâu) và tiến tới “business partner” - nơi kế toán trở thành người đồng hành trong hoạch định chiến lược và hỗ trợ ra quyết định quản trị (CFO Research, 2019). Xu hướng này khẳng định nghề kế toán sẽ không biến mất, mà thay vào đó sẽ tái định hình vai trò, đòi hỏi sự thích ứng nhanh chóng từ cả cá nhân lẫn tổ chức.

Thực trạng tác động của tự động hóa đến nghề kế toán ở Việt Nam

Tại Việt Nam, quá trình tự động hóa trong lĩnh vực kế toán mới ở giai đoạn đầu nhưng đang tăng tốc cùng xu hướng chuyển đổi số doanh nghiệp. Các phần mềm kế toán phổ biến như MISA, FAST, Bravo đã tích hợp nhiều tính năng tự động hóa (tự động hạch toán, lập báo cáo tài chính, hóa đơn điện tử, đối chiếu dữ liệu), giúp giảm tải đáng kể các thao tác thủ công. Một số doanh nghiệp lớn, đặc biệt là doanh nghiệp trong lĩnh vực tài chính - ngân hàng, đã bắt đầu ứng dụng RPA để xử lý giao dịch và kiểm soát rủi ro.

Tuy nhiên, mức độ triển khai trong các doanh nghiệp chưa đồng đều. Doanh nghiệp nhỏ và vừa dù chiếm tỷ trọng lớn trong nền kinh tế nhưng còn hạn chế về vốn đầu tư, hạ tầng công nghệ và nhân lực số, dẫn đến khả năng áp dụng tự động hóa thấp. Về phía nguồn nhân lực, nhiều kế toán viên tại Việt Nam vẫn tập trung vào nghiệp vụ truyền thống (ghi chép, lập báo cáo) hơn là các kỹ năng phân tích dữ liệu hay tư vấn quản trị. Điều này cho thấy khoảng cách kỹ năng số cần được thu hẹp để bắt kịp xu thế toàn cầu.

Sự phát triển mạnh mẽ của tự động hóa và AI mang đến cho nghề kế toán nhiều cơ hội mới. Trước hết, việc giảm tải các công việc lặp lại như nhập liệu hay lập báo cáo định kỳ cho phép kế toán viên có nhiều thời gian hơn để tập trung vào phân tích chiến lược và hỗ trợ ra quyết định quản trị. Đồng thời, vai trò của kế toán trong doanh nghiệp được nâng cao, đặc biệt trong quản trị tài chính, kiểm soát rủi ro và dự báo. Bên cạnh đó, xu hướng số hóa cũng mở ra nhiều lĩnh vực nghề nghiệp mới như kế toán dữ liệu, kiểm toán hệ thống thông tin hay tư vấn các chuẩn mực phát triển bền vững (ESG).

Tuy nhiên, cùng với cơ hội, sự phát triển của tự động hóa và Ai cũng tạo ra những thách thức không nhỏ. Theo đó, một bộ phận nhân sự kế toán có kỹ năng thấp, chủ yếu đảm nhận công việc thủ công sẽ đứng trước nguy cơ mất việc khi các quy trình được tự động hóa. Nghề kế toán trong kỷ nguyên số cũng đòi hỏi người làm nghề phải nhanh chóng trang bị thêm kiến thức về công nghệ, khả năng phân tích dữ liệu và kỹ năng ngoại ngữ để hội nhập quốc tế. Ngoài ra, sự khác biệt về nguồn lực khiến doanh nghiệp lớn có điều kiện triển khai công nghệ nhanh chóng, trong khi nhiều doanh nghiệp nhỏ và vừa gặp khó khăn trong việc đầu tư, dẫn đến khoảng cách trong khả năng ứng dụng công nghệ và phát triển nguồn nhân lực kế toán.

MỘT SỐ GIẢI PHÁP

Trong bối cảnh công nghệ số phát triển mạnh mẽ, đặc biệt là sự lan tỏa của AI, Big Data, RPA và Blockchain, nghề kế toán đang đứng trước yêu cầu cấp thiết phải tái cấu trúc vai trò, kỹ năng và phương thức hoạt động. Những giải pháp phát triển nghề kế toán trong giai đoạn tới cần được nhìn nhận trên 3 cấp độ: (1) cá nhân kế toán viên, (2) doanh nghiệp và (3) cơ sở đào tạo - tổ chức nghề nghiệp. Cụ thể như sau:

Đối với cá nhân kế toán viên

Cá nhân kế toán viên cần chuyển dịch từ mô hình “người ghi chép” sang “chuyên gia phân tích và tư vấn chiến lược”. Để làm được điều đó, cần tập trung vào 3 nhóm năng lực cốt lõi:

Thứ nhất, năng lực công nghệ số: Kế toán viên cần thành thạo các phần mềm kế toán thế hệ mới tích hợp AI và RPA cũng như hiểu biết cơ bản về công nghệ Blockchain, ERP và hệ thống quản trị dữ liệu doanh nghiệp. Ngoài ra, khả năng sử dụng các công cụ phân tích dữ liệu sẽ trở thành yêu cầu bắt buộc, giúp kế toán viên khai thác, trực quan hóa và diễn giải dữ liệu tài chính phục vụ quản trị.

Thứ hai, năng lực phân tích và tư duy phản biện: Khi công việc ghi chép, đối chiếu và báo cáo được tự động hóa, kế toán viên cần chuyển trọng tâm sang phân tích hiệu quả hoạt động, dự báo tài chính và đánh giá rủi ro. Việc hiểu sâu mô hình kinh doanh, môi trường cạnh tranh và các chỉ số hiệu quả (KPIs, ROI, EVA…) giúp kế toán trở thành người đồng hành cùng nhà quản lý trong ra quyết định chiến lược.

Thứ ba, năng lực hội nhập và kỹ năng mềm: Trong môi trường toàn cầu hóa, kế toán viên cần rèn luyện kỹ năng ngoại ngữ chuyên ngành, giao tiếp, làm việc nhóm và đạo đức nghề nghiệp. Bên cạnh đó, khả năng thích ứng, học tập suốt đời là yếu tố then chốt giúp họ duy trì năng lực cạnh tranh trong bối cảnh công nghệ thay đổi nhanh chóng.

Đối với doanh nghiệp

Doanh nghiệp giữ vai trò then chốt trong việc định hình lại cơ cấu và chức năng của bộ phận kế toán. Một số định hướng quan trọng gồm:

Một là, xây dựng mô hình kế toán kết hợp con người - công nghệ: Trong mô hình này, các quy trình chuẩn hóa như nhập liệu, đối chiếu và lập báo cáo được giao cho hệ thống tự động hóa (RPA), còn kế toán viên đảm nhiệm các công việc mang tính phân tích, giám sát và tư vấn. Điều này không chỉ nâng cao năng suất mà còn giúp kế toán đóng vai trò chiến lược trong hoạch định tài chính.

Hai là, đầu tư vào hạ tầng dữ liệu và công nghệ số: Doanh nghiệp cần coi dữ liệu tài chính là tài sản chiến lược, đầu tư xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu tập trung, bảo mật và tương thích với các nền tảng phân tích hiện đại. Đồng thời, cần tăng cường quản trị an ninh mạng và bảo vệ thông tin tài chính khi ứng dụng công nghệ mới.

Ba là, phát triển nguồn nhân lực kế toán số: Doanh nghiệp nên thiết lập chương trình đào tạo nội bộ về kỹ năng công nghệ, phân tích dữ liệu và ra quyết định dựa trên thông tin. Việc xây dựng lộ trình nghề nghiệp mới cho “kế toán phân tích” hay “kế toán dữ liệu” sẽ giúp giữ chân và phát triển nhân tài trong kỷ nguyên số.

Đối với cơ sở đào tạo và tổ chức nghề nghiệp

Các cơ sở đào tạo kế toán - kiểm toán cần đổi mới toàn diện chương trình, phương pháp và mục tiêu đào tạo để thích ứng với yêu cầu của thị trường lao động số. Theo đó, cần:

Thứ nhất, cập nhật nội dung chương trình đào tạo: Chương trình đào tạo cần tích hợp các học phần mới như: kế toán số (Digital Accounting), AI và RPA trong kế toán, phân tích dữ liệu và ra quyết định tài chính, Blockchain và kiểm toán hệ thống thông tin. Các môn học này không chỉ cung cấp kiến thức công nghệ mà còn hướng sinh viên đến khả năng ứng dụng thực tiễn.

Thứ hai, đổi mới phương pháp giảng dạy: Tăng cường học tập qua dự án, mô phỏng nghiệp vụ kế toán số và hợp tác với doanh nghiệp trong giảng dạy. Sinh viên nên được tiếp cận phần mềm kế toán hiện đại (SAP, MISA SME, Odoo, Oracle NetSuite) và tham gia thực tập trong môi trường ứng dụng công nghệ thực tế.

Thứ ba, hợp tác với tổ chức nghề nghiệp và doanh nghiệp: Sự liên kết giữa trường đại học, hiệp hội nghề nghiệp (VACPA, VAA, ACCA, ICAEW) và doanh nghiệp giúp xây dựng khung năng lực kế toán tương lai, đồng thời đảm bảo người học có chứng chỉ nghề nghiệp quốc tế phù hợp.

Thứ tư, đẩy mạnh nghiên cứu khoa học và đổi mới sáng tạo: Các cơ sở đào tạo cần khuyến khích giảng viên và sinh viên tham gia nghiên cứu các chủ đề mới như kế toán bền vững, báo cáo môi trường - xã hội - quản trị (ESG), AI trong kiểm toán, nhằm đóng góp tri thức khoa học và chính sách phát triển nghề nghiệp trong nước.

KẾT LUẬN

Nghề kế toán trong kỷ nguyên 4.0 sẽ không biến mất, mà sẽ được tái định hình theo hướng giá trị gia tăng cao hơn. Trong tương lai, người làm công tác kế toán không chỉ là “người ghi chép số liệu” mà trở thành “nhà phân tích kinh doanh” và “đối tác chiến lược” trong quá trình ra quyết định quản trị. Để sự chuyển dịch này diễn ra hiệu quả, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa cá nhân, doanh nghiệp, cơ sở đào tạo và cơ quan quản lý trong việc xây dựng kỹ năng, đầu tư công nghệ và hoàn thiện khung pháp lý, từ đó đảm bảo nghề kế toán tiếp tục giữ vững vai trò quan trọng trong sự phát triển bền vững của nền kinh tế.

Tài liệu tham khảo:

1. AICPA (2020). Annual Report on Oversight, https://nasba.org/wp-content/uploads/2021/11/PRB-annual-report-oversight-2020.pdf

2. Brougham, D., & Haar, J. (2018). Smart technology, artificial intelligence, robotics, and algorithms (STARA): Employees’ perceptions of our future workplace. Journal of Management & Organization, 24(2), 239-257. https://doi.org/10.1017/jmo.2016.55

3. Brynjolfsson, E., & McAfee, A. (2014). The second machine age: Work, progress, and prosperity in a time of brilliant technologies. W. W. Norton & Company.

4. CFO Research. (2019). The changing role of the finance function in the era of digital transformation. CFO Publishing LLC.

5. Dai J., & Vasarhelyi, M. A (2017). Toward Blockchain-Based Accounting and Assurance, Journal of Information Systems, 31(3), 5-21.

6. Kokina, J., & Davenport, T. H. (2017). The Emergence of Artificial Intelligence: How Automation Is Changing Auditing. Journal of Emerging Technologies in Accounting, 14, 115-122.