Cao Minh Xuyến

Kiểm toán nhà nước khu vực XII

Tóm tắt

Trong bối cảnh hội nhập quốc tế và yêu cầu nâng cao hiệu quả quản trị công, bài báo phân tích kinh nghiệm nâng cao chất lượng kiểm toán nhà nước của các quốc gia như: Hoa Kỳ, Nhật Bản, Hàn Quốc và Singapore. Trên cơ sở nghiên cứu về tổ chức, phương pháp kiểm toán hiện đại, ứng dụng công nghệ, phát triển nhân lực và minh bạch hóa, bài viết rút ra những bài học kinh nghiệm cốt lõi có giá trị tham khảo cho Việt Nam. Qua đó, góp phần định hướng phát triển Kiểm toán nhà nước Việt Nam theo hướng hiện đại, minh bạch và hiệu quả trong tiến trình hội nhập quốc tế.

Từ khóa: chất lượng, kiểm toán nhà nước, kinh nghiệm

Summary

In the context of international integration and the need to enhance public governance efficiency, this article analyzes the experiences of countries such as the United States, Japan, South Korea, and Singapore in improving the quality of state audits. Based on a study of organizational structures, modern auditing methods, technological applications, human resource development, and transparency measures, the paper draws out key lessons that are valuable for Vietnam. These insights contribute to orienting the development of the State Audit of Vietnam toward modernization, transparency, and efficiency in the process of international integration.

Keywords: Quality, state audit, experience

ĐẶT VẤN ĐỀ

Trong bối cảnh Việt Nam đang đẩy mạnh hội nhập quốc tế sâu rộng và hướng tới xây dựng một nền quản trị quốc gia hiện đại, minh bạch, vai trò của Kiểm toán nhà nước ngày càng trở nên quan trọng. Với vị thế là cơ quan do Quốc hội thành lập, hoạt động độc lập và chỉ tuân theo pháp luật, Kiểm toán nhà nước đã và đang khẳng định là một công cụ hữu hiệu của Đảng và Nhà nước trong việc giám sát quản lý, sử dụng tài chính công, tài sản công, góp phần tích cực vào công cuộc phòng, chống tham nhũng, lãng phí.

Chiến lược phát triển Kiểm toán nhà nước đến năm 2030 (giai đoạn 2021-2030) ban hành kèm theo Nghị quyết số 999/2020/UBTVQH14, ngày 16/9/2020 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội đã đặt ra những mục tiêu đột phá về việc hoàn thiện địa vị pháp lý, hiện đại hóa hoạt động dựa trên công nghệ số, phát triển kiểm toán hoạt động và xây dựng đội ngũ kiểm toán viên chuyên nghiệp, đẳng cấp quốc tế. Để hoàn thành được các mục tiêu chiến lược này đặt ra nhiều thách thức, đòi hỏi phải có một lộ trình khoa học, vững chắc và khả năng tiếp thu, vận dụng sáng tạo kinh nghiệm từ các quốc gia có nền kiểm toán phát triển.

KINH NGHIỆM NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG KIỂM TOÁN NHÀ NƯỚC CỦA MỘT SỐ QUỐC GIA

Hoa Kỳ: Xây dựng nền tảng độc lập, chuyên nghiệp và ứng dụng công nghệ cao trong kiểm toán nhà nước

Ở Hoa Kỳ, Văn phòng Kiểm toán Chính phủ (Government Accountability Office - GAO) là cơ quan kiểm toán tối cao, trực thuộc Quốc hội, không phụ thuộc vào Chính phủ hay các cơ quan hành pháp. GAO được xem là mô hình mẫu về đảm bảo tính độc lập tuyệt đối trong tổ chức và hoạt động, nhờ đó các kết luận, kiến nghị kiểm toán có độ tin cậy và khách quan cao. GAO phát triển Bộ tiêu chuẩn kiểm toán Chính phủ (Yellow Book) - đây là hệ thống các nguyên tắc, chuẩn mực nghề nghiệp mang tính nền tảng, quy định rõ về năng lực kiểm toán viên, quy trình kiểm toán, kiểm soát chất lượng, đạo đức nghề nghiệp và trách nhiệm giải trình. Bộ tiêu chuẩn này thường xuyên được cập nhật để theo kịp thay đổi của thực tiễn tài chính công và các yêu cầu quản trị hiện đại (U.S. GAO, 2021).

Một đặc trưng nổi bật của GAO là ứng dụng mạnh mẽ công nghệ thông tin và phân tích dữ liệu lớn. Phương pháp luận trong nhiều cuộc kiểm toán của GAO thể hiện rõ việc áp dụng các kỹ thuật phân tích dữ liệu điện tử. Các kiểm toán viên sử dụng phần mềm chuyên dụng để sàng lọc và phân tích những bộ dữ liệu quy mô lớn của chính phủ, qua đó phát hiện hiệu quả các điểm bất thường, các mẫu hình rủi ro và dấu hiệu gian lận tiềm tàng. Cách tiếp cận này giúp tối ưu hóa nguồn lực, tăng cường độ chính xác và giảm sự phụ thuộc vào các thủ tục kiểm toán thủ công (U.S. GAO, 2023).

Bên cạnh đó, GAO rất chú trọng phát triển nguồn nhân lực kiểm toán viên thông qua việc xây dựng hệ thống đào tạo bài bản và liên tục. Theo quy định của Government Auditing Standards (Yellow Book), mỗi kiểm toán viên phải hoàn thành tối thiểu 80 giờ đào tạo phát triển nghề nghiệp liên tục (CPE) trong mỗi chu kỳ hai năm, trong đó ít nhất 24 giờ liên quan trực tiếp đến kiểm toán chính phủ hoặc môi trường kiểm toán (U.S. GAO, 2021). Nội dung đào tạo tập trung không chỉ vào kiến thức chuyên môn về kiểm toán mà còn chú trọng bồi dưỡng kỹ năng công nghệ số, năng lực phân tích dữ liệu và thường xuyên cập nhật các vấn đề mới trong lĩnh vực tài chính công, nhằm đáp ứng yêu cầu chuyển đổi số và gia tăng tính phức tạp của môi trường kiểm toán hiện đại. GAO đồng thời xây dựng hệ thống kiểm soát chất lượng nội bộ nghiêm ngặt, bao gồm hoạt động đánh giá hiệu quả của kiểm toán viên, kiểm tra chéo giữa các nhóm kiểm toán và các cuộc đánh giá chất lượng độc lập từ bên ngoài để đảm bảo các chuẩn mực nghề nghiệp luôn được tuân thủ và duy trì ở mức cao (U.S. GAO, 2021; Lenz & Sarens, 2012).

Đặc biệt, GAO còn tạo lập văn hóa minh bạch, công khai hóa kết quả kiểm toán trên các phương tiện truyền thông đại chúng, tổ chức các hội nghị chuyên đề, thường xuyên đối thoại với Quốc hội, các bên liên quan và công chúng. Việc công khai này không chỉ tăng cường trách nhiệm giải trình mà còn góp phần nâng cao hiệu quả quản trị tài chính công của Hoa Kỳ, qua đó củng cố lòng tin của xã hội đối với hoạt động kiểm toán nhà nước (U.S. GAO, 2021).

Nhật Bản: Đổi mới phương pháp kiểm toán, chú trọng kiểm toán hoạt động và phát triển nguồn nhân lực

Tại Nhật Bản, Cơ quan kiểm toán (Board of Audit - BOA) được thiết lập với một vị thế pháp lý đặc biệt vững chắc, đảm bảo tính độc lập tối cao trong hoạt động. Nền tảng này không chỉ dựa trên luật mà được quy định trực tiếp tại Điều 90 của Hiến pháp Nhật Bản, trong đó khẳng định sự tồn tại và tính độc lập của BOA đối với Nội các, chỉ báo cáo cho Quốc hội.

Trong những thập kỷ qua, trọng tâm kiểm toán của BOA đã có sự chuyển dịch rõ rệt từ kiểm toán tuân thủ truyền thống sang kiểm toán hoạt động. Thay vì chỉ xác nhận các khoản chi có hợp pháp hay không, BOA tập trung đánh giá sâu hơn về việc liệu ngân sách công có được sử dụng một cách kinh tế, hiệu quả và mang lại hiệu lực như mục tiêu đã đề ra hay không. Các báo cáo thường niên của BOA luôn dành một phần quan trọng để trình bày kết quả từ các cuộc kiểm toán hoạt động, trong đó phân tích các dự án đầu tư công, chương trình phúc lợi xã hội và hoạt động của các cơ quan nhà nước dưới lăng kính "3E" (Economy, Efficiency, Effectiveness), đưa ra những khuyến nghị mang tính xây dựng nhằm cải thiện chính sách công (Board of Audit of Japan, 2023).

Để đáp ứng yêu cầu ngày càng phức tạp của kiểm toán hoạt động và bối cảnh quản trị công hiện đại, BOA đặc biệt chú trọng đến việc phát triển nguồn nhân lực. Chiến lược này không chỉ dừng lại ở các khóa đào tạo định kỳ, mà hướng tới việc trang bị cho kiểm toán viên những kỹ năng đa ngành. Các chương trình đào tạo chuyên sâu được thiết kế để nâng cao năng lực phân tích chính sách công, kỹ năng phân tích dữ liệu lớn, kiểm toán môi trường và an ninh mạng đang là những lĩnh vực đòi hỏi kiến thức chuyên môn sâu rộng.

Đi cùng việc đào tạo nội bộ, BOA tích cực đổi mới phương pháp kiểm toán thông qua việc hội nhập với cộng đồng quốc tế. Việc tham gia thường xuyên vào các hội nghị và nhóm công tác chuyên môn là phương thức chiến lược để tiếp thu và áp dụng các Chuẩn mực quốc tế của các cơ quan kiểm toán tối cao (ISSAIs) vào thực tiễn. Quá trình này giúp đảm bảo rằng, chất lượng và phương pháp kiểm toán của Nhật Bản luôn tiệm cận với các thông lệ quốc tế tốt nhất (Yamaguchi & Tanaka, 2022).

Thêm vào đó, một trong những trụ cột làm nên thành công của mô hình kiểm toán tại Nhật Bản là cam kết mạnh mẽ đối với tính minh bạch. BOA thực hiện công khai hóa toàn bộ báo cáo kiểm toán sau khi trình lên Quốc hội. Các báo cáo này được đăng tải đầy đủ trên website chính thức và phát hành rộng rãi tới các phương tiện truyền thông. Việc công khai này tạo ra một cơ chế giám sát xã hội hiệu quả, gây áp lực lên các cơ quan chính phủ trong việc phải giải trình về những yếu kém, sai phạm đã được chỉ ra, đồng thời thúc đẩy việc thực hiện các kiến nghị của BOA một cách nghiêm túc.

Hàn Quốc: Chuyển đổi số và ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong kiểm toán nhà nước

Cơ quan Kiểm toán và Thanh tra Hàn Quốc (Board of Audit and Inspection - BAI) được công nhận trên toàn cầu là một trong những đơn vị tiên phong về chuyển đổi số trong lĩnh vực kiểm toán công. Nền tảng cho thành công này là việc xây dựng và không ngừng hoàn thiện hệ thống kiểm toán điện tử (e-Audit) từ rất sớm. Đây không chỉ là một phần mềm đơn lẻ mà là một hệ sinh thái tích hợp, bao trùm toàn bộ chu trình kiểm toán: từ thu thập dữ liệu tự động từ hàng trăm hệ thống thông tin của Chính phủ, lập kế hoạch kiểm toán dựa trên phân tích rủi ro, thực hiện kiểm toán từ xa, cho đến giám sát liên tục và tạo lập báo cáo. Hệ thống này cho phép BAI truy cập và xử lý một khối lượng dữ liệu khổng lồ theo thời gian thực, giúp tự động hóa các quy trình thủ công và giải phóng kiểm toán viên khỏi các tác vụ tốn thời gian để họ tập trung vào những phân tích phức tạp hơn (BAI, 2023).

Trên nền tảng e-Audit, điểm sáng nổi bật nhất của Hàn Quốc là việc ứng dụng các công nghệ tiên tiến như: Trí tuệ nhân tạo (AI), Dữ liệu lớn (Big Data) và Blockchain. BAI không chỉ sử dụng dữ liệu lớn một cách đơn thuần mà đã xây dựng các mô hình phân tích dự báo và phát hiện bất thường bằng AI. Bằng cách liên kết các bộ dữ liệu từ thuế, hải quan, chi tiêu ngân sách và phúc lợi xã hội, các thuật toán AI có thể tự động sàng lọc hàng triệu giao dịch để xác định các mẫu hình rủi ro cao, các mạng lưới gian lận tiềm ẩn mà con người khó có thể phát hiện. Bằng chứng là, AI được dùng để phân tích hồ sơ mời thầu nhằm phát hiện các dấu hiệu thông thầu, hoặc dự báo các lĩnh vực có nguy cơ lãng phí ngân sách cao.

Bên cạnh đó, BAI còn bắt đầu nghiên cứu ứng dụng công nghệ Blockchain để đảm bảo tính toàn vẹn của bằng chứng kiểm toán và tăng cường minh bạch trong các chương trình trợ cấp của Chính phủ (Kim & Lee, 2022). Những nỗ lực này không chỉ là cải tiến công nghệ, mà còn là một phần trong chiến lược quốc gia rộng lớn hơn nhằm xây dựng một chính phủ điện tử thông minh và minh bạch (Park & Choi, 2021).

BAI nhận thức sâu sắc rằng, công nghệ chỉ là công cụ, còn con người và thể chế mới là yếu tố quyết định. Do đó, cơ quan này đầu tư rất lớn vào việc đào tạo và tái đào tạo đội ngũ, nhằm xây dựng một thế hệ "kiểm toán viên số". Song song với nâng cao năng lực, BAI đặc biệt chú trọng đến đạo đức nghề nghiệp. Việc trao cho kiểm toán viên quyền truy cập vào những hệ thống dữ liệu khổng lồ đòi hỏi một bộ quy tắc đạo đức nghiêm ngặt và một cơ chế giám sát chặt chẽ để chống lạm dụng quyền lực.

Ngoài ra, BAI còn thiết lập cơ chế phản hồi chính thức từ các đối tượng được kiểm toán, đảm bảo rằng các kết luận, dù được đưa ra với sự hỗ trợ của máy móc, vẫn phải tuân thủ các nguyên tắc về tính khách quan, công bằng và tôn trọng quyền giải trình (Kim & Lee, 2022).

Singapore: Kiểm toán hiệu quả chi ngân sách và thúc đẩy minh bạch hóa kết quả kiểm toán

Kinh nghiệm của Singapore trong việc nâng cao chất lượng kiểm toán nhà nước nổi bật với hai trụ cột chính: sự tập trung sâu sắc vào kiểm toán hiệu quả chi ngân sách và một cơ chế đặc biệt hiệu quả để thúc đẩy minh bạch và trách nhiệm giải trình.

Trụ cột thứ nhất là cam kết với triết lý "Kiểm toán vì giá trị đồng tiền" (Value-for-Money Audits). Thay vì chỉ kiểm tra tính tuân thủ, Cơ quan kiểm toán Singapore (Auditor-General’s Office - AGO) đặt trọng tâm vào việc trả lời những câu hỏi về hiệu quả quản trị công: Ngân sách có được chi tiêu một cách tiết kiệm không? Các chương trình, dự án có đạt được mục tiêu đề ra không? Có tồn tại sự lãng phí hay yếu kém trong quản lý không? Để thực hiện điều này, AGO thường tiến hành các cuộc kiểm toán theo chủ đề, ứng dụng công nghệ phân tích dữ liệu để xác định các lĩnh vực có rủi ro cao hoặc quy mô chi tiêu lớn nhằm phân tích sâu. Toàn bộ quá trình này được thực hiện nhất quán theo các ISSAIs, đảm bảo các khuyến nghị đưa ra có độ tin cậy cao và mang tính hệ thống, trực tiếp nhắm đến việc cải thiện hiệu quả chi tiêu ngân sách (AGO, 2024; Nguyen, 2021).

Trụ cột thứ hai, và cũng là điểm độc đáo nhất của mô hình Singapore, là cơ chế biến sự minh bạch thành sức mạnh giải trình. Quá trình này không chỉ dừng lại ở việc công khai báo cáo kiểm toán. Sau khi báo cáo được trình lên Tổng thống và Quốc hội, nó sẽ ngay lập tức được chuyển đến Ủy ban Tài chính công để xem xét. PAC sẽ tiến hành các phiên điều trần công khai, nơi các lãnh đạo cao nhất của các bộ, ngành phải trực tiếp giải trình về những sai sót, yếu kém mà AGO đã chỉ ra. Các phiên điều trần này được giới truyền thông theo dõi và đưa tin rộng rãi, tạo ra một sức ép dư luận và chính trị to lớn. "Vòng lặp trách nhiệm giải trình" theo chuỗi: AGO phát hiện → PAC chất vấn → Truyền thông giám sát → Chính phủ khắc phục là một cơ chế quyền lực, đảm bảo rằng các kết luận kiểm toán không bị bỏ qua, mà được chuyển hóa thành những hành động cải cách cụ thể, thúc đẩy một nền quản trị công minh bạch và có trách nhiệm thực sự (Lim & Othman, 2022).

BÀI HỌC KINH NGHIỆM CHO KIỂM TOÁN NHÀ NƯỚC VIỆT NAM

Từ việc nghiên cứu kinh nghiệm của các cơ quan kiểm toán tối cao tại Hoa Kỳ, Nhật Bản, Hàn Quốc và Singapore, có thể rút ra một số bài học quan trọng để nâng cao chất lượng và hiệu quả hoạt động cho Kiểm toán nhà nước Việt Nam trong hội nhập quốc tế như sau:

Một là, hoàn thiện thể chế về tính độc lập và tăng cường kiểm soát chất lượng nội bộ. Một yêu cầu nền tảng là phải xác lập được địa vị pháp lý độc lập cho cơ quan kiểm toán, tách biệt khỏi sự chi phối của nhánh hành pháp. Mô hình của Nhật Bản với quy định trong Hiến pháp, là một ví dụ điển hình cho sự tự chủ này. Sự độc lập về thể chế giúp đảm bảo các cuộc kiểm toán được tiến hành khách quan và không bị can thiệp. Bên cạnh đó, cần có một hệ thống kiểm soát chất lượng nội bộ nghiêm ngặt theo kinh nghiệm của Hoa Kỳ. Hệ thống này bao gồm các quy trình giám sát, đánh giá chéo và định kỳ nhằm duy trì tính chuyên nghiệp và sự liêm chính của toàn ngành.

Hai là, nâng cao giá trị kiểm toán thông qua phát triển kiểm toán hoạt động. Để gia tăng giá trị và tác động thực tiễn, hoạt động kiểm toán cần vượt qua khuôn khổ kiểm tra tính tuân thủ tài chính truyền thống. Bài học từ Singapore và Nhật Bản chỉ ra rằng, việc ưu tiên phát triển kiểm toán hoạt động là con đường hiệu quả nhất để thực hiện mục tiêu này. Phương pháp này được triển khai dựa trên các chuẩn mực quốc tế (ISSAIs) và tập trung đánh giá theo ba tiêu chí cốt lõi: Kinh tế, Hiệu quả và Hiệu lực (3E). Qua đó, các kết luận và kiến nghị kiểm toán sẽ có sức ảnh hưởng lớn hơn, trực tiếp góp phần cải thiện chính sách và hiệu quả quản trị công.

Ba là, ứng dụng mạnh mẽ công nghệ thông tin và phân tích dữ liệu lớn vào kiểm toán. Bài học từ các cơ quan kiểm toán hàng đầu như GAO (Hoa Kỳ) và BAI (Hàn Quốc) cho thấy việc ứng dụng mạnh mẽ công nghệ là xu thế tất yếu để nâng cao hiệu quả. Việc triển khai các hệ thống kiểm toán điện tử (e-Audit) và khai thác sức mạnh của Trí tuệ nhân tạo (AI), Dữ liệu lớn (Big Data) đã giúp các cơ quan này tự động hóa quy trình, tối ưu hóa nguồn lực, và nâng cao vượt bậc năng lực phát hiện rủi ro, gian lận. Kinh nghiệm này đặt ra yêu cầu cấp thiết cho Việt Nam là cần có một chiến lược đầu tư toàn diện. Chiến lược này không chỉ tập trung vào phát triển hạ tầng công nghệ kiểm toán, mà còn phải đi đôi với việc đào tạo một thế hệ kiểm toán viên mới, có năng lực phân tích dữ liệu và kỹ năng làm việc trong môi trường kiểm toán số hóa hoàn toàn.

Bốn là, xây dựng đội ngũ kiểm toán viên chuyên nghiệp đáp ứng yêu cầu chuyển đổi số và hội nhập quốc tế. Bài học về công nghệ luôn song hành với bài học về con người; đầu tư vào hạ tầng số sẽ không hiệu quả nếu thiếu đội ngũ có khả năng làm chủ công nghệ. Do đó, việc đổi mới phương pháp đào tạo, kết hợp lý thuyết với thực tiễn và tăng cường giao lưu học hỏi kinh nghiệm qua các kênh như INTOSAI và ASOSAI là yêu cầu bắt buộc để xây dựng đội ngũ kế cận, đáp ứng đòi hỏi của môi trường kiểm toán hiện đại.

Năm là, đẩy mạnh minh bạch hóa và trách nhiệm giải trình trong kiểm toán nhà nước. Tất cả các nỗ lực về thể chế, phương pháp, công nghệ và con người sẽ chỉ thực sự có ý nghĩa khi kết quả kiểm toán tạo ra được sự thay đổi. Mô hình của Singapore là một ví dụ điển hình, nơi báo cáo kiểm toán không chỉ được công bố rộng rãi mà còn được các ủy ban của Quốc hội sử dụng để chất vấn và yêu cầu các cơ quan công quyền phải giải trình. Vòng lặp giám sát chặt chẽ này tạo ra sức ép dư luận và chính trị, buộc các kiến nghị kiểm toán phải được thực thi nghiêm túc, qua đó nâng cao niềm tin của công chúng./.

Tài liệu tham khảo

1. Auditor - General's Office (AGO), Singapore (2024). Report of the Auditor-General for the Financial Year 2023/2024, Singapore.

2. Board of Audit and Inspection of Korea (BAI) (2023). 2023-2027 Digital Audit Innovation Plan, Seoul, South Korea.

3. Board of Audit of Japan (2023). Annual Report FY2022. Tokyo, Japan.

4. INTOSAI (2020). Performance Auditing in Japan: Experiences and Practices, International Organization of Supreme Audit Institutions.

5. Kim, Y.-a., & Lee, H.-H. (2022). Digital Transformation in Public Sector Auditing: The Korean Experience, Asian Journal of Government Audit, 17(2), 45–58, https://doi.org/10.55940/2652-326X.1065.

6. Lenz, R., & Sarens, G. (2012). Reflections on the internal auditing profession: What might have gone wrong?, Managerial Auditing Journal, 27(6), 532–549, https://doi.org/10.1108/02686901211236383.

7. Lim, C. Y., & Othman, R. (2022). Public Sector Accountability in Singapore: The Role of the Auditor-General's Office and the Public Accounts Committee, Journal of Public Policy and Governance.

8. Nguyen Thanh Tung (2021). Applying International Audit Standards in the Public Sector: Lessons from Singapore, Journal of Asian Public Policy, 14(3), 322–338.

9. Park, J. & Choi, S. (2021). The Dynamics of E-Government in South Korea: Policy, Technology, and Governance, Routledge.

10. U.S. GAO. (2021). Government Auditing Standards (Yellow Book), United States Government Accountability Office, retrieved from https://www.gao.gov/yellowbook.

11. Yamaguchi, K., & Tanaka, H. (2022). Public Sector Governance and Accountability in Asia: A Comparative Analysis, Tokyo University Press.