TS. Nghiên cứu viên chính Nguyễn Thị Hằng

Viện Nghiên cứu Nam Á, Tây Á và châu Phi (ISAWAAS)

Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam (VASS)

Tóm tắt

Bài viết tập trung phân tích cơ chế thúc đẩy đổi mới sáng tạo tại 3 quốc gia đang phát triển tiêu biểu ở châu Phi gồm Nam Phi, Kenya và Morocco, qua đó đánh giá hiệu quả của các chính sách đổi mới sáng tạo đối với tăng trưởng kinh tế và năng lực cạnh tranh quốc gia. Từ kết quả phân tích, bài viết đưa ra một số nhận xét và đề xuất một số khuyến nghị nhằm nâng cao năng lực đổi mới sáng tạo cho các quốc gia đang phát triển, bao gồm cả Việt Nam.

Từ khóa: Đổi mới sáng tạo, Nam Phi, Kenya, Morocco, chính sách, hiệu quả, phát triển kinh tế

Summary

The article focuses on analyzing the mechanisms that promote innovation in three representative developing countries in Africa, namely South Africa, Kenya, and Morocco. It assesses the effectiveness of innovation policies in fostering economic growth and enhancing national competitiveness. Based on the analysis results, the article provides several observations and proposes recommendations to strengthen innovation capacity in developing countries, including Viet Nam.

Keywords: Innovation, South Africa, Kenya, Morocco, policy, effectiveness, economic development

ĐẶT VẤN ĐỀ

Trong bối cảnh toàn cầu đang chuyển dịch mạnh mẽ theo hướng kinh tế tri thức và chuyển đổi số, đổi mới sáng tạo (ĐMST) trở thành yếu tố quan trọng thúc đẩy năng suất, năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững. ĐMST được coi là động lực quan trọng cho tăng trưởng kinh tế trong kỷ nguyên Cách mạng công nghiệp 4.0.

Nam Phi, Kenya và Morocco là những quốc gia châu Phi nổi bật trong việc thiết lập và vận hành cơ chế hỗ trợ ĐMST, phản ánh những cách tiếp cận khác nhau nhưng đều hướng đến mục tiêu chung là xây dựng nền kinh tế dựa trên tri thức và công nghệ. Ba quốc gia này đã ban hành nhiều chính sách hỗ trợ ĐMST nhằm thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế, nâng cao năng lực cạnh tranh, đồng thời giải quyết các thách thức xã hội. Các cơ chế hỗ trợ ĐMST đã thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, cải thiện năng lực cạnh tranh quốc gia tại Nam Phi, Keny và Morocco sẽ được phân tích trong nghiên cứu này.

KINH NGHIỆM QUỐC TẾ

Các cơ chế, chính sách hỗ trợ đổi mới sáng tạo tại Nam Phi, Kenya và Morocco

Nam Phi: Ưu tiên nền tảng khoa học cơ bản và củng cố hệ thống thể chế

Chính sách ĐMST của Nam Phi được định hướng bởi Chiến lược Khoa học, Công nghệ và Đổi mới (STI) năm 2019 và Kế hoạch Phát triển Quốc gia đến 2030 (NDP). Chính phủ coi khoa học, công nghệ và đổi mới là yếu tố then chốt để đạt được các mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội, do đó việc tập trung đầu tư dài hạn vào nghiên cứu khoa học cơ bản và ứng dụng tại các trường đại học và viện nghiên cứu công lập là hướng đi quan trọng. Chính phủ chú trọng vào việc xây dựng một khung pháp lý và thể chế mạnh mẽ, đặc biệt là trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ, nhằm tạo môi trường tin cậy cho ĐMST (Keith E. Maskus, 2020).

Một là, chính sách đầu tư vào nghiên cứu và phát triển (R&D): Hội đồng Nghiên cứu Khoa học và Công nghiệp (CSIR) - một tổ chức nghiên cứu hàng đầu của nhà nước, thực hiện các nghiên cứu chất lượng cao và phát triển công nghệ nhằm thúc đẩy phát triển công nghiệp và khoa học.

Hai là, chính sách hỗ trợ doanh nghiệp và thương mại hóa: Thông qua Chính sách Sở hữu trí tuệ, Đạo luật về Quyền sở hữu trí tuệ từ Nghiên cứu và Phát triển năm 2008 được ban hành nhằm khuyến khích các tổ chức nghiên cứu công và tư nhân thương mại hóa các phát minh của họ, biến kết quả R&D thành sản phẩm có giá trị kinh tế và xã hội (Department of Science, Technology and Innovation, 2024).

Ba là, chính sách ĐMST mang tính chuyển đổi (Transformative Innovation Policy - TIP): Chính sách này khuyến khích sự hợp tác giữa chính phủ, doanh nghiệp và các tổ chức tri thức để cùng tạo ra các giải pháp đột phá (University of Johannesburg, 2021).

Kenya: Đổi mới dựa trên nhu cầu và hệ sinh thái khởi nghiệp số

Kenya được mệnh danh là "Silicon Savannah" của châu Phi nhờ vào cách tiếp cận ĐMST độc đáo, dựa trên nhu cầu thực tế của người dân và sự phát triển mạnh mẽ của hệ sinh thái khởi nghiệp số. Chính sách của Kenya mang tính "từ dưới lên", trái ngược với mô hình "từ trên xuống" do nhà nước dẫn dắt ở nhiều nơi khác.

Thứ nhất, đổi mới dựa trên nhu cầu thực tế

Chính sách ĐMST của Kenya không chỉ tập trung vào R&D mà còn giải quyết trực tiếp các vấn đề của xã hội. Việc sử dụng công nghệ di động đã trở thành một nền tảng để phát triển các giải pháp sáng tạo, giúp người dân tiếp cận các dịch vụ cơ bản một cách hiệu quả hơn: (1) Tài chính số và M-Pesa là dịch vụ chuyển tiền và thanh toán qua điện thoại di động được phát triển để giải quyết nhu cầu tài chính của những người không có tài khoản ngân hàng. M-Pesa đã cách mạng hóa lĩnh vực tài chính, giúp hàng triệu người dân có thể gửi và nhận tiền dễ dàng, từ đó thúc đẩy sự phát triển của nền kinh tế số (WIPO, 2015); (2) Ứng dụng trong các lĩnh vực khác: còn được ứng dụng rộng rãi trong nông nghiệp, y tế và giáo dục. Các ứng dụng giúp nông dân tiếp cận thông tin về thị trường, dự báo thời tiết hoặc nhận các khoản vay nhỏ.

Thứ hai, hệ sinh thái khởi nghiệp số năng động

Hệ sinh thái gồm: (1) Các trung tâm đổi mới (Innovation Hubs), vườn ươm công nghệ và không gian làm việc chung (coworking spaces) đã đóng vai trò quan trọng. iHub - một trong những trung tâm đổi mới nổi tiếng nhất ở Nairobi, đã trở thành nơi kết nối các nhà phát triển, doanh nhân và nhà đầu tư, tạo ra một cộng đồng sáng tạo mạnh mẽ (UNDP, 2022); (2) Sự hỗ trợ từ chính phủ thông qua Kế hoạch tổng thể kỹ thuật số quốc gia của Kenya (National Digital Masterplan) nhằm mục đích mở rộng cơ sở hạ tầng mạng cáp quang, tạo ra các điểm truy cập Wifi công cộng và đào tạo kỹ năng số cho người dân. Bên cạnh đó sự hỗ trợ tài chính gồm các quỹ đầu tư mạo hiểm và các chương trình hỗ trợ tài chính từ chính phủ và các tổ chức quốc tế đã giúp các startup có nguồn vốn để phát triển ý tưởng. Năm 2024, các startup Kenya huy động 638 triệu USD, chiếm 29% tổng vốn đầu tư mạo hiểm châu Phi, là quốc gia dẫn đầu cấp vốn startup tại châu lục (Santosh G, 2025).

Morocco: Định hướng công nghiệp và hợp tác quốc tế

Chính sách hỗ trợ ĐMST của Morocco tập trung vào việc định hướng công nghiệp, thu hút đầu tư nước ngoài (FDI) và hợp tác quốc tế, theo một cách tiếp cận "từ trên xuống" (top-down).

Định hướng công nghiệp theo mô hình "Từ trên xuống":

- Chương trình Tăng tốc công nghiệp (2014-2020): Đây là một chính sách trọng tâm nhằm đưa Morocco trở thành một trung tâm sản xuất và xuất khẩu hàng đầu ở châu Phi. Chính sách này tập trung vào các ngành công nghiệp mũi nhọn như: (i) Công nghiệp ô tô: thu hút các nhà sản xuất ô tô lớn trên thế giới đến đặt nhà máy, biến ngành này thành một trong những động lực tăng trưởng chính của nền kinh tế; (ii) Hàng không vũ trụ: xây dựng các khu công nghiệp chuyên biệt và cung cấp các ưu đãi để thu hút các nhà cung cấp linh kiện hàng không; (iii) Dệt may, hóa chất, vật liệu xây dựng: được hỗ trợ để nâng cao năng lực cạnh tranh (Karim EL Mokri, 2026);

- Đầu tư vào giáo dục kỹ thuật và đào tạo nghề: tăng cường hệ thống trường kỹ thuật và đào tạo R&D, các viện đào tạo như IMA (hàng không), trung tâm đào tạo ngành ô tô và mô hình "Cities of Trade and Skills" được xây dựng để phát triển kỹ năng phù hợp với nhu cầu công nghiệp (morocco.country-reports, 2022);

- Hỗ trợ đổi mới xanh và công nghệ năng lượng sạch: IRESEN và các sáng kiến như Green INNO-PROJECT và Green Energy Park hỗ trợ nghiên cứu - phát triển ứng dụng ngành năng lượng tái tạo, như năng lượng mặt trời, gió, mạng lưới thông minh và lưu trữ năng lượng. Mục tiêu là tạo ra hệ sinh thái ĐMST xanh, gắn kết giữa viện - doanh nghiệp - nhà nước (Mission-innovation, 2016).

Hợp tác quốc tế để chuyển giao tri thức:

- Quan hệ đối tác với EU trong lĩnh vực nghiên cứu và đổi mới. Morocco là một quốc gia thành viên của Quan hệ đối tác nghiên cứu và đổi mới trong khu vực Địa Trung Hải (PRIMA) - một chương trình hỗ trợ các hệ thống nước và thực phẩm bền vững;

- Trong hợp tác đa phương và song phương, Morocco là một quốc gia đối tác chiến lược của Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), hợp tác để củng cố các thể chế, cải thiện chính sách công và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế;

- Trong thu hút FDI, Morocco sử dụng các chính sách ưu đãi tài chính như miễn giảm thuế, cho vay ưu đãi và cung cấp đất đai để thu hút các tập đoàn đa quốc gia. Các công ty này mang theo công nghệ, quy trình sản xuất hiện đại và kinh nghiệm quản lý, từ đó tạo ra hiệu ứng lan tỏa về kiến thức và kỹ năng cho các doanh nghiệp trong nước.

Tác động đến phát triển kinh tế tại Nam Phi, Kenya và Morocco

Thúc đẩy tăng trưởng kinh tế

Tại Nam Phi: ĐMST đã thúc đẩy tăng trưởng kinh tế chủ yếu thông qua việc nâng cao năng suất và thúc đẩy đầu tư vào R&D. Việc tăng cường R&D được kỳ vọng sẽ làm gia tăng các chỉ số kinh tế vĩ mô như GDP, GNP và Thu nhập bình quân đầu người (PCI). Mối liên hệ giữa ĐMST và tăng trưởng kinh tế được chứng minh qua số liệu về chi tiêu R&D của Nam Phi (GERD/GDP). Mặc dù chính phủ đặt mục tiêu tỷ lệ GERD/GDP đạt 1% và sau đó là 1,5% vào năm 2030, tuy nhiên mức cao nhất Nam Phi từng đạt được chỉ là 0,81% vào năm 2008 (Nyemwererai Matshaka, Mphatso Elias Ackim, 2025). Từ sau dịch Covid 19, tỷ lệ này duy trì ở mức thấp: chiếm 0,62% vào năm 2021-2022 và 0,61% vào năm 2022-2023 (South African Government, 2024). Điều này cho thấy tốc độ đầu tư vào ĐMST chưa đủ mạnh để tạo ra cú hích lớn và bền vững cho tăng trưởng GDP.

Giai đoạn từ năm 2020 đến nay, thứ hạng của Nam Phi trong Chỉ số Đổi mới Sáng tạo Toàn cầu (GII) đã thể hiện sự biến động quanh vị trí 60-70. Cụ thể, vị trí 60 vào năm 2020, duy trì ổn định ở mức 61 trong hai năm 2021 và 2022, trước khi đạt thứ hạng cao nhất trong giai đoạn này là 59 vào năm 2023. Tuy nhiên, thứ hạng đã giảm xuống 69 vào năm 2024, sau đó dự báo phục hồi trở lại mức 61 trong báo cáo GII 2025.

Tại Kenya: ĐMST đã đóng vai trò là động lực then chốt thúc đẩy tăng trưởng kinh tế ở Kenya, đặc biệt thông qua việc áp dụng rộng rãi công nghệ tài chính di động và tăng cường đầu tư vào R&D. Sự phát triển của hệ thống thanh toán di động M-Pesa là một ví dụ điển hình về đổi mới tạo ra tác động vĩ mô đáng kể. M-Pesa đã đóng góp 0,5% vào tăng trưởng năng suất hàng năm của nền kinh tế Kenya thông qua kênh tín dụng thương mại và góp phần tăng 3.4% vào tăng trưởng thu nhập thực tế bình quân đầu người trong giai đoạn 2006-2013 (WEF, 2015).

Về mặt quy mô sản lượng, tổng giá trị giao dịch qua M-Pesa năm 2013 đã đạt mức tương đương 40% Tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của Kenya (WEF, 2015). Hơn nữa, ĐMST trong lĩnh vực tài chính này đã nâng cao tính toàn diện tài chính của quốc gia từ 26% (2006) lên tới 84% (2021), tạo điều kiện cho luân chuyển vốn hiệu quả hơn và thúc đẩy các hoạt động kinh doanh (McKinsey & Company, 2022).

Trên phương diện đầu tư công, Kenya cũng đang gia tăng các đầu vào đổi mới truyền thống; chi tiêu cho R&D đã đạt 0,81% GDP vào năm 2023, cao hơn đáng kể so với mức 0,41% vào năm 2022, thể hiện cam kết thúc đẩy tăng trưởng dựa trên tri thức (The Global Economy, 2023a). Những yếu tố này góp phần duy trì tốc độ tăng trưởng kinh tế ổn định, với dự báo tăng trưởng GDP thực tế đạt 4,8% và tăng trưởng GDP thực tế bình quân đầu người đạt 3.02% vào năm 2025 (IMF, 2025a).

Tại Morocco: ĐMST đã thúc đẩy tăng trưởng kinh tế ở Morocco, được minh chứng qua các chỉ số kinh tế vĩ mô và hiệu suất đổi mới vượt trội so với mức phát triển của quốc gia này. Tăng trưởng GDP thực tế của Morocco được dự báo đạt 3.9% vào năm 2025 (IMF, 2025b), chủ yếu nhờ sự phát triển mạnh mẽ của các lĩnh vực phi nông nghiệp, như: công nghiệp chế tạo (ô tô) và dịch vụ (du lịch), vốn là những ngành được hưởng lợi từ các chính sách ĐMST và đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) dồi dào.

Trên phương diện quy mô sản lượng bình quân đầu người, GDP bình quân đầu người được dự kiến đạt 4.400 USD vào năm 2025 (IMF, 2025b), tiếp nối tốc độ tăng trưởng ổn định trong dài hạn (2,9% trong giai đoạn 2000-2017) (WB, 2019).

Nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia

Đối với Nam Phi: Nam Phi có sự tăng trưởng số lượng công bố khoa học, là quốc gia dẫn đầu khu vực về công bố khoa học trong khu vực Cộng đồng Phát triển miền Nam châu Phi (SADC): xuất bản 79% các ấn phẩm của khu vực SADC và đã tạo ra 45.343 ấn phẩm trong giai đoạn 2012-2014 (Anastassios Pouris, 2017), năm 2024 xếp thứ 59/139 quốc gia trong GII, cao nhất khu vực (WIPO, 2024), đầu tư R&D đạt 0,75% GDP (2023), số bằng sáng chế được đăng ký tăng 15% trong giai đoạn 2018-2023. Hiệu quả nổi bật là hình thành cụm công nghệ Pretoria Innovation Hub, hỗ trợ hơn 600 doanh nghiệp khởi nghiệp trong lĩnh vực công nghệ cao (DST, 2023). Tuy nhiên, thách thức lớn nằm ở khả năng thương mại hóa kết quả nghiên cứu và sự thiếu liên kết chặt chẽ giữa khu vực học thuật và ngành công nghiệp.

Quá trình cải thiện năng lực cạnh tranh quốc gia giúp Nam Phi duy trì vị thế là một trong những quốc gia dẫn đầu về ĐMST ở khu vực Châu Phi cận Sahara, liên tục thể hiện khả năng chuyển đổi các nguồn lực đầu vào thành đầu ra hiệu quả hơn mức kỳ vọng dựa trên trình độ phát triển kinh tế, minh chứng qua việc xếp hạng cao hơn ở nhóm Đầu ra ĐMST năm 2025 (hạng 60/139 quốc gia) so với Đầu vào ĐMST (hạng 68/139 quốc gia) (WIPO, 2025b).

Đối với Kenya: Kenya cũng thể hiện cam kết tăng cường các yếu tố đầu vào ĐMST truyền thống: chi tiêu cho R&D đã tăng lên 0,81% GDP vào năm 2023, cao hơn mức 0,41% của năm 2022 (The Global Economy, 2023b). Năm 2024, Kenya xếp thứ 88/132 trong GII 2024, dẫn đầu khu vực Đông Phi. Số lượng start-up công nghệ đạt hơn 600 doanh nghiệp, tập trung tại Silicon Savannah - Nairobi (GSMA, 2023).

Các chính sách hỗ trợ ĐMST trong lĩnh vực công nghệ số đã giúp Kenya tạo ra một lợi thế cạnh tranh độc đáo dựa trên việc tăng cường tính toàn diện kinh tế và đầu tư vào vốn tri thức, từ đó củng cố vị thế cạnh tranh trên trường quốc tế. Sự thành công của dịch vụ tiền di động M-Pesa là một minh chứng thực nghiệm về tác động vĩ mô của ĐMST công nghệ được kích hoạt bởi môi trường chính sách linh hoạt. M-Pesa được ghi nhận đã góp phần tăng 3.4% vào tốc độ tăng trưởng thu nhập thực tế bình quân đầu người và đóng góp 0.5% vào tăng trưởng Năng suất toàn bộ yếu tố (TFP) hàng năm trong giai đoạn 2006-2013 (WEF, 2015), phản ánh sự cải thiện đáng kể về hiệu quả sản xuất và năng lực cạnh tranh. Tính toàn diện tài chính của Kenya tăng từ 26% vào năm 2006 lên mức 84% vào năm 2021 (McKinsey & Company, 2022), qua đó tích hợp một bộ phận lớn dân số vào hệ thống tài chính chính thức và cải thiện hiệu quả luân chuyển vốn.

Đối với Morocco: Từ năm 2020 đến nay, thứ hạng của Morocco trong GII đã cho thấy một quỹ đạo cải thiện đáng kể. Cụ thể, Morocco đã tiến từ vị trí 75 vào năm 2020 lên hạng 77 vào năm 2021, sau đó có một bước nhảy vọt đáng chú ý lên hạng 67 vào năm 2022. Mặc dù có sự điều chỉnh xuống hạng 70 vào năm 2023, quốc gia này nhanh chóng lấy lại đà tăng trưởng, đạt hạng 66 trong báo cáo GII 2024. Đáng chú ý nhất, trong ấn bản GII 2025, Morocco đã đạt thứ hạng 57 trên tổng số 139 nền kinh tế được đánh giá (WIPO, 2025a), đánh dấu vị trí tốt nhất từ trước đến nay và lần đầu tiên đưa quốc gia này vào Top 60 toàn cầu (tăng 18 bậc). Sự thay đổi thứ hạng GII của Morocco chứng minh sự hiệu quả trong các nỗ lực xây dựng hệ sinh thái đổi mới sáng tạo, đặc biệt trong các lĩnh vực có lợi thế cạnh tranh cao. Đáng chú ý hơn, các báo cáo GII đã ghi nhận Morocco là nền kinh tế có "hiệu suất đổi mới cao hơn mức mong đợi" so với mức GDP bình quân đầu người, đặc biệt mạnh về Đầu ra ĐMST (Innovation Outputs), cho thấy khả năng chuyển đổi nguồn lực (dù chi tiêu R&D mới đạt 0,66% GDP vào năm 2010 (The Global Economy, 2010) và dự báo GII 2025, Morocco xếp hạng 51 về Đầu ra và 77 về Đầu vào đổi mới.

Nhận xét về cơ chế đổi mới sáng tạo của Nam Phi, Kenya và Morocco

Chính sách ĐMST tại 3 quốc gia có sự phân hóa chiến lược rõ rệt, phản ánh mô hình phát triển kinh tế riêng biệt của mỗi nước: Nam Phi ưu tiên các cơ chế nhằm nâng cao năng lực nghiên cứu và chuyển giao công nghệ, tập trung vào việc củng cố hệ thống ĐMST quốc gia (NSI); Kenya đã định hướng chính sách vào việc thúc đẩy khởi nghiệp số và công nghệ tài chính (Fintech), tận dụng lợi thế về công nghệ di động để giải quyết các vấn đề xã hội và kinh tế; Morocco lại đặt trọng tâm vào việc ứng dụng công nghệ xanh và thúc đẩy công nghiệp hóa bền vững, phù hợp với mục tiêu chuyển đổi cơ cấu kinh tế dài hạn.

Mặc dù có sự khác biệt về định hướng, nhưng Nam Phi, Kenya và Morocco đều bắt nguồn từ khả năng gắn kết ĐMST với chiến lược phát triển quốc gia và xây dựng quan hệ đối tác công - tư (PPP) hiệu quả trong việc triển khai và thương mại hóa các thành quả đổi mới (Bảng).

Bảng: Một số kết quả đổi mới sáng tạo ở Nam Phi, Kenya và Morocco

Nguồn: Tác giả tổng hợp

Như vậy, các cơ chế thúc đẩy ĐMST được áp dụng tại Nam Phi, Kenya và Morocco đóng vai trò là nền tảng kiên cố cho sự tăng trưởng kinh tế và quá trình chuyển đổi cơ cấu kinh tế theo hướng bền vững. Sự đa dạng trong chiến lược chính sách này cho thấy sự cần thiết phải tùy chỉnh cơ chế thúc đẩy ĐMST để phù hợp với bối cảnh kinh tế và định hướng phát triển đặc thù của từng quốc gia.

KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ

Từ phân tích hiệu quả của các cơ chế thúc đẩy ĐMST tại các quốc gia đang phát triển như Nam Phi, Kenya và Morocco, bài học kinh nghiệm then chốt được đúc kết cho các nền kinh tế tương tự như Việt Nam, là sự cần thiết phải đồng thời theo đuổi 3 trụ cột chính sách gồm:

Thứ nhất, cần tập trung vào việc kiến tạo một khung thể chế linh hoạt và khuyến khích hợp tác công - tư hiệu quả, nhằm giảm thiểu rào cản hành chính và huy động vốn tư nhân cho các hoạt động ĐMST mang tính rủi ro cao.

Thứ hai, cần có sự cam kết chiến lược trong việc tăng cường đầu tư R&D, song hành với chiến lược phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, đặc biệt trong các ngành khoa học, công nghệ, kỹ thuật và toán học (STEM), để củng cố nền tảng tri thức và năng lực công nghệ quốc gia.

Thứ ba, việc đẩy mạnh các nỗ lực đổi mới trong các lĩnh vực xanh và số là tối quan trọng, nhằm đảm bảo rằng ĐMST phục vụ hiệu quả cho định hướng phát triển bền vững và chuyển đổi số quốc gia, tạo ra lợi thế cạnh tranh mới và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế có tính bao trùm.

(*) Bài viết là một phần kết quả nghiên cứu của Nhiệm vụ Khoa học và Công nghệ cấp Bộ 2025-2026 “Chính sách hỗ trợ đổi mới sáng tạo ở Nam Phi, Kenya và Morocco” do TS. Nguyễn Thị Hằng làm chủ nhiệm, Mã số: KHXH/NV/2025-102.

Tài liệu tham khảo:

1. Anastassios Pouris (2017). The influence of collaboration in research priorities: The SADC Case. ResearchGate. https://doi.org/10.17159/sajs.2017/20170150.

2. Department of Science, Technology and Innovation (2024). R&D Reports. https://www.dsti.gov.za/index.php/resource-center/51-temp/rad-reports.

3. DST (2023). South African Science, Technology and Innovation Indicators Report released. https://www.dsti.gov.za/index.php/media-room/latest-news/3979-south-african-science-technology-and-innovation-indicators-report-released.

4. GSMA (2023). The Mobile Economy Sub-Saharan Africa 2023. The Mobile Economy. https://www.gsma.com/solutions-and-impact/connectivity-for-good/mobile-economy/sub-saharan-africa/.

5. IMF (2025a). IMF DataMapper. https://www.imf.org/external/datamapper/profile

6. IMF (2025b). IMF DataMapper, Morocco Datasets. https://www.imf.org/external/datamapper/profile.

7. Karim EL Mokri(2026). Morocco’s 2014- 2020 Industrial Strategy and its potential implications for the structural transformation process. https://www.policycenter.ma/publications/morocco%E2%80%99s-2014-2020-industrial-strategy-and-its-potential-implications-structural.

8. Keith E. Maskus (2020). Intellectual Property Rights in the Global Economy | Request PDF. ResearchGate. https://doi.org/10.1017/CBO9781139168687.008

9. McKinsey & Company (2022). Driven by purpose: 15 years of M‑Pesa’s evolution. https://www.mckinsey.com/industries/financial-services/our-insights/driven-by-purpose-15-years-of-m-pesas-evolution.

10. Mission-innovation (2016). Plans and priorities. Mission Innovation. https://mission-innovation.net/our-members/morocco/plans-and-priorities/

11. Morocco.country-reports (2022). A regional force in education, training, research and innovation. https://morocco.country-reports.net/rd-and-innovation/.

12. Nyemwererai Matshaka, Mphatso Elias Ackim (2025). Innovation for inclusive growth in South Africa: The role of R&D policy in addressing inequality | Econ3x3. https://econ3x3.org/article/innovation-inclusive-growth-south-africa-role-rd-policy-addressing-inequality.

13. Santosh G. (2025). Kenya 2025 & Beyond: Strategic Investment and Emerging Business Frontiers. https://www.linkedin.com/pulse/kenya-2025-beyond-strategic-investment-emerging-business-santosh-g-koiqc.

14. South African Government (2024). Latest GERD figures show improvement in business R&D expenditure. https://www.dsti.gov.za/index.php/media-room/latest-news/4467-latest-gerd-figures-show-improvement-in-business-r-d-expenditure.

15. The Global Economy (2023a). Kenya Research and development expenditure-Data, chart. TheGlobalEconomy.Com. https://www.theglobaleconomy.com/Kenya/Research_and_development/.

16. The Global Economy (2023b). Kenya Research and development expenditure—Data, chart. TheGlobalEconomy.Com. https://www.theglobaleconomy.com/Kenya/Research_and_development/

17. UNDP (2022). Mapping the Innovation Ecosystem in Kenya. https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/2022-12/SUMMARY-Mapping%20Innovation%20Report.pdf.

18. University of Johannesburg (2021). Transformative Innovation Policy: Perspectives from South Africa 2021. https://www.uj.ac.za/wp-content/uploads/2022/05/tip_-perspectives-from-south-africa-2021-report.pdf

19. WB (2019). Creating Markets in Morocco. https://www.ifc.org/content/dam/ifc/doc/mgrt/201910-cpsd-morocco-en.pdf

20. WIPO (2024). Global Innovation Index 2024. https://www.wipo.int/web-publications/global-innovation-index-2024/en/index.html.

21. WIPO (2025a). Morocco Ranking in the Global Innovation Index 2025. GII 2025 Innovation Ecosystems & Data Explorer. https://www.wipo.int/gii-ranking/en

22. WIPO (2025b). Which are the Most Innovative Economies in 2025? Global-Innovation-Index. https://www.wipo.int/web/global-innovation-index/2025/index.

23. WIPO, B. (Ed.) (2015). Effective Innovation Policies for Development: The Case of Kenya. World Intellectual Property Organization. https://tind.wipo.int/record/28306.

24. World Economic Forum (WEF) (2015). How mobile money is driving economic growth. World Economic Forum. https://www.weforum.org/stories/2015/09/how-mobile-money-is-driving-economic-growth/.