Nguyễn Thị Dung

Khoa Kế toán Kiểm toán, Đại học Kinh tế - Kỹ thuật Công nghiệp

Email: ntdung.kt@uneti.edu.vn

Tóm tắt

Tại Việt Nam, ngành xây dựng đóng vai trò then chốt trong phát triển kinh tế - xã hội, đóng góp hơn 6% GDP (năm 2022). Tuy nhiên, tình trạng vượt chi phí và chậm tiến độ vẫn diễn ra phổ biến, gây ra tổn thất về kinh tế và giảm hiệu quả đầu tư. Trong bối cảnh đó, kế toán quản trị nổi lên như một công cụ quan trọng giúp doanh nghiệp xây dựng nâng cao hiệu quả quản lý dự án thông qua lập dự toán, kiểm soát chi phí, phân tích biến động và cung cấp thông tin cho việc ra quyết định. Bài viết phân tích cơ sở lý luận, thực trạng áp dụng và vai trò của kế toán quản trị trong các dự án xây dựng; đồng thời đề xuất giải pháp nhằm hoàn thiện công tác này tại Việt Nam. Kết quả nghiên cứu khẳng định việc tăng cường áp dụng kế toán quản trị góp phần nâng cao tính minh bạch, tối ưu hóa nguồn lực và thúc đẩy phát triển bền vững ngành xây dựng.

Từ khoá: Kế toán quản trị, quản lý dự án xây dựng, chi phí xây dựng, báo cáo quản trị

Summary

In Viet Nam, the construction industry plays a pivotal role in socio-economic development, contributing more than 6% to the GDP in 2022. However, persistent issues such as cost overruns and project delays continue to cause economic losses and reduce investment efficiency. In this context, management accounting emerges as a critical tool for improving project management performance through budgeting, cost control, variance analysis, and decision-support information. This paper analyzes the theoretical foundations, current practices, and role of management accounting in construction projects, while proposing solutions to strengthen its implementation in Viet Nam. The findings affirm that enhancing the application of management accounting contributes to greater transparency, resource optimization, and the sustainable development of the construction sector.

Keywords: Management accounting, construction project management, construction cost, management reporting

ĐẶT VẤN ĐỀ

Ngành xây dựng là một trong những động lực quan trọng thúc đẩy tăng trưởng kinh tế quốc gia. Theo số liệu của Bộ Xây dựng (2022), lĩnh vực này đóng góp hơn 6% GDP và chiếm trên 38% giá trị của toàn bộ khu vực công nghiệp - xây dựng, khẳng định vai trò trọng yếu trong tiến trình công nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nước. Tuy nhiên, thực tế cho thấy nhiều dự án xây dựng tại Việt Nam vẫn đối mặt với những vấn đề nan giải như vượt dự toán chi phí, chậm tiến độ và phát sinh rủi ro trong quá trình thi công. Những hạn chế này không chỉ làm gia tăng gánh nặng tài chính cho doanh nghiệp mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả sử dụng vốn đầu tư công cũng như tư nhân. Nguyên nhân chủ yếu đến từ sự bất cập trong công tác lập dự toán, kiểm soát chi phí, quản lý tiến độ và phân bổ nguồn lực.

Trong bối cảnh áp lực cạnh tranh ngày càng gia tăng, kế toán quản trị (Management Accounting) nổi lên như một công cụ quản lý tài chính và điều hành chiến lược vô cùng cần thiết cho các doanh nghiệp xây dựng. Không chỉ dừng lại ở việc ghi chép và phản ánh các số liệu tài chính thuần túy, kế toán quản trị còn đóng vai trò tích cực trong việc cung cấp thông tin kịp thời, phân tích chi phí - lợi ích, dự báo rủi ro và hỗ trợ nhà quản lý đưa ra các quyết định chiến lược. Nhờ đó, doanh nghiệp có thể tối ưu hóa nguồn lực, kiểm soát tiến độ hiệu quả hơn và giảm thiểu thiệt hại do sai lệch chi phí. Việc nghiên cứu sâu về vai trò của kế toán quản trị trong quản lý dự án xây dựng không chỉ góp phần nâng cao tính minh bạch và trách nhiệm giải trình mà còn là yếu tố cốt lõi để đảm bảo sự phát triển bền vững của toàn Ngành trong dài hạn.

CƠ SỞ LÝ LUẬN

Kế toán quản trị được định nghĩa là quá trình thu thập, xử lý, phân tích và cung cấp thông tin kinh tế - tài chính nhằm phục vụ trực tiếp cho hoạt động lập kế hoạch, kiểm soát và ra quyết định quản lý trong doanh nghiệp. Đây là một bộ phận quan trọng trong hệ thống quản trị hiện đại, đóng vai trò cầu nối giữa dữ liệu tài chính và hoạt động điều hành thực tiễn. Khác với kế toán tài chính - vốn chủ yếu hướng đến việc cung cấp thông tin cho các đối tượng bên ngoài như cơ quan quản lý nhà nước, ngân hàng, nhà đầu tư hay cổ đông, kế toán quản trị lại tập trung vào việc đáp ứng nhu cầu thông tin của các nhà quản lý nội bộ. Thông tin mà kế toán quản trị cung cấp thường mang tính chi tiết, linh hoạt và kịp thời, phục vụ trực tiếp cho việc dự báo, lập kế hoạch, phân tích hiệu quả và kiểm soát hoạt động sản xuất kinh doanh.

Xuất phát từ định hướng phục vụ quản lý nội bộ, kế toán quản trị có những đặc trưng riêng biệt so với kế toán tài chính. Kế toán quản trị nhấn mạnh tính định hướng quản lý, nghĩa là các báo cáo và phân tích đều nhằm hỗ trợ cho việc ra quyết định điều hành, thay vì chỉ phản ánh tình hình tài chính đã xảy ra. Đồng thời, kế toán quản trị mang tính dự báo cao, khi thường xuyên xây dựng các kịch bản chi phí, doanh thu và lợi nhuận dựa trên nhiều giả định khác nhau, qua đó giúp nhà quản lý chuẩn bị phương án ứng phó với các biến động của thị trường. Bên cạnh đó, kế toán quản trị còn có tính linh hoạt đáng kể, vì không bị ràng buộc chặt chẽ bởi các chuẩn mực kế toán tài chính. Điều này cho phép kế toán quản trị linh hoạt phương pháp tính toán, cách thức trình bày và mức độ chi tiết thông tin sao cho phù hợp nhất với nhu cầu quản lý của từng doanh nghiệp, từng dự án và từng thời điểm cụ thể.

Nhờ những đặc điểm trên, kế toán quản trị không chỉ phản ánh các số liệu tài chính, mà còn trở thành công cụ chiến lược giúp nhà quản lý doanh nghiệp nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn lực, tối ưu hóa chi phí, gia tăng khả năng cạnh tranh và hướng tới sự phát triển bền vững trong môi trường kinh doanh đầy biến động.

Trong lĩnh vực xây dựng, dự án là tập hợp các hoạt động có mục tiêu cụ thể, được triển khai trong một khoảng thời gian nhất định với sự giới hạn về nguồn lực tài chính, nhân lực và vật lực. Để đảm bảo một dự án xây dựng đạt được kết quả như kỳ vọng, quá trình quản lý dự án đóng vai trò đặc biệt quan trọng. Quản lý dự án xây dựng bao gồm việc lập kế hoạch, tổ chức, điều phối và kiểm soát toàn bộ các hoạt động liên quan, nhằm bảo đảm công trình được hoàn thành đúng tiến độ, trong phạm vi ngân sách cho phép và đạt chất lượng theo tiêu chuẩn đề ra. So với nhiều loại dự án khác, dự án xây dựng có những đặc thù riêng, thể hiện ở quy mô vốn thường rất lớn, thời gian thực hiện kéo dài, tính chất cá biệt của từng công trình và mức độ rủi ro cao do chịu ảnh hưởng từ nhiều yếu tố như biến động giá nguyên vật liệu, điều kiện thời tiết, quy định pháp luật hay khả năng phối hợp giữa các bên liên quan.

Theo số liệu thống kê của Bộ Xây dựng, ngành xây dựng Việt Nam trong năm 2022 đã đóng góp khoảng 6% GDP cả nước, tương đương hơn 589.700 tỷ đồng và chiếm tới 38,26% GDP của khu vực công nghiệp và xây dựng (Wikipedia, 2023). Những con số này cho thấy quy mô to lớn, đồng thời phản ánh tầm quan trọng đặc biệt của ngành Xây dựng trong nền kinh tế quốc gia. Trong bối cảnh đó, việc ứng dụng kế toán quản trị vào quản lý dự án xây dựng trở thành một yêu cầu tất yếu, bởi nó giúp doanh nghiệp nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn vốn, tối ưu hóa chi phí, đồng thời tăng cường khả năng kiểm soát và hạn chế những rủi ro tiềm ẩn, từ đó góp phần nâng cao hiệu quả kinh tế cũng như tính bền vững của các dự án xây dựng trong dài hạn.

VAI TRÒ CỦA KẾ TOÁN QUẢN TRỊ TRONG QUẢN LÝ DỰ ÁN XÂY DỰNG

Giai đoạn lập kế hoạch và dự toán

Kế toán quản trị giữ vai trò then chốt trong việc xây dựng nền tảng tài chính cho toàn bộ dự án xây dựng, bởi đây là giai đoạn định hình khung chi phí và phương án sử dụng nguồn lực. Trước hết, kế toán quản trị tiến hành lập dự toán chi phí chi tiết cho từng hạng mục công trình, bao gồm chi phí vật liệu, nhân công, máy móc thiết bị cũng như các khoản chi phí chung khác. Việc dự toán chính xác giúp doanh nghiệp xác định rõ nhu cầu vốn cần thiết, từ đó lựa chọn phương án huy động tài chính tối ưu, tránh tình trạng thiếu hụt hay phân bổ vốn kém hiệu quả. Đồng thời, kế toán quản trị thực hiện các phân tích chi phí - lợi ích giữa nhiều phương án thiết kế và biện pháp thi công khác nhau, nhằm đánh giá sự phù hợp và hiệu quả của từng lựa chọn. Kết quả của quá trình phân tích này cung cấp cho ban lãnh đạo cơ sở khoa học để lựa chọn phương án tối ưu, vừa đảm bảo chất lượng công trình, vừa giảm thiểu chi phí phát sinh không cần thiết.

Bên cạnh đó, việc dự báo dòng tiền gắn liền với tiến độ thực hiện dự án cũng giúp doanh nghiệp chủ động hơn trong quản lý tài chính, phân bổ nguồn vốn hợp lý và hạn chế tối đa rủi ro thiếu hụt trong quá trình triển khai. Như vậy, trong giai đoạn lập kế hoạch và dự toán, kế toán quản trị không chỉ ghi nhận số liệu mà còn là công cụ hỗ trợ chiến lược, góp phần quan trọng vào việc đảm bảo tính khả thi và bền vững của dự án ngay từ những bước đầu tiên.

Giai đoạn thực hiện dự án

Kế toán quản trị giữ vai trò như một công cụ giám sát hiệu quả đối với chi phí và việc sử dụng nguồn lực, góp phần đảm bảo dự án được triển khai đúng kế hoạch đã đề ra. Các kế toán viên quản trị thường xuyên theo dõi, so sánh chi phí thực tế phát sinh với các chỉ tiêu dự toán ban đầu, từ đó nhanh chóng phát hiện những dấu hiệu bất thường và cảnh báo kịp thời nguy cơ vượt ngân sách. Thông tin này không chỉ được ghi nhận đơn thuần, mà còn được tổng hợp, phân tích và trình bày trong các báo cáo quản trị định kỳ theo tuần hoặc theo tháng, giúp ban quản lý dự án luôn nắm bắt được dữ liệu cập nhật và có cơ sở đáng tin cậy để đưa ra quyết định điều chỉnh.

Thực tiễn quốc tế cho thấy 86% các dự án hạ tầng lớn trên thế giới bị vượt ngân sách, với mức vượt trung bình lên tới 28% (Flyvbjerg và cộng sự, 2017). Con số này phản ánh việc kiểm soát chặt chẽ chi phí trong quá trình triển khai dự án không chỉ là một yêu cầu quản trị cơ bản, mà trở thành yếu tố quyết định đến sự thành công hay thất bại của dự án.

Hình: Tỷ lệ và mức độ vượt chi phí trung bình trong các dự án hạ tầng lớn trên thế giới

Nguồn: Nghiên cứu của Flyvbjerg và cộng sự, 2017

Giai đoạn kiểm soát và đánh giá

Kế toán quản trị tiếp tục giữ vai trò quan trọng thông qua việc phân tích biến động chi phí, một công việc có ý nghĩa quyết định đối với sự thành công của dự án xây dựng. Quá trình này không chỉ dừng lại ở việc ghi nhận những khoản chênh lệch giữa chi phí thực tế và chi phí dự toán, mà còn đi sâu vào phân tích nguyên nhân phát sinh, xác định trách nhiệm của các cá nhân và bộ phận liên quan. Nhờ đó, doanh nghiệp phát hiện kịp thời những điểm bất hợp lý trong quá trình triển khai, kịp thời đưa ra các biện pháp điều chỉnh để hạn chế rủi ro tài chính. Việc so sánh hiệu quả thực tế với kế hoạch trên cả 3 khía cạnh chi phí, tiến độ và chất lượng cho phép nhà quản lý có được cái nhìn toàn diện, không chỉ đánh giá mức độ tuân thủ kế hoạch mà còn dự báo được những vấn đề có thể phát sinh trong các giai đoạn tiếp theo.

Một nghiên cứu được công bố trên Wiley Online Library (2021) chỉ ra rằng, trong các dự án xây dựng có giá trị hợp đồng dưới 50 triệu USD, mức độ vượt chi phí dao động từ 2% đến 248%, với mức trung bình ở ngưỡng rất cao. Con số này phản ánh thực trạng đáng lo ngại về tình trạng đội chi phí trong ngành xây dựng, đồng thời khẳng định rằng phân tích biến động chi phí không chỉ là công cụ báo cáo thông thường, mà còn là một cơ chế cảnh báo sớm vô cùng hữu ích. Khi được thực hiện nghiêm túc và khoa học, công cụ này sẽ giúp doanh nghiệp giảm thiểu thất thoát tài chính, nâng cao hiệu quả kiểm soát và góp phần đảm bảo sự thành công bền vững của dự án.

THỰC TRẠNG ÁP DỤNG KẾ TOÁN QUẢN TRỊ TRONG DOANH NGHIỆP XÂY DỰNG TẠI VIỆT NAM

Tại Việt Nam, kế toán quản trị trong các doanh nghiệp xây dựng đã có những bước phát triển nhất định, song vẫn còn nhiều hạn chế. Trên phương diện tích cực, nhiều doanh nghiệp đã quan tâm đến việc lập dự toán và quản lý chi phí. Một số doanh nghiệp lớn đã ứng dụng phần mềm kế toán tích hợp hệ thống hoạch định nguồn lực doanh nghiệp (ERP), qua đó quản lý tập trung được cả chi phí, dòng tiền và tiến độ thi công.

Tuy nhiên, tình trạng vượt chi phí và chậm tiến độ vẫn là vấn đề phổ biến. Một khảo sát với 87 chuyên gia ngành xây dựng Việt Nam cho thấy, nguyên nhân chính dẫn đến hiện tượng này bao gồm: năng lực yếu kém trong quản lý, thay đổi thiết kế trong quá trình thi công, khả năng tài chính hạn chế và ước tính chi phí không chính xác (Nguyen và cộng sự, 2009). Những yếu tố này khiến cho việc áp dụng kế toán quản trị trở nên cấp thiết, nhằm nâng cao tính chính xác của dự toán, giám sát chi phí và tăng tính minh bạch trong quản lý dự án.

Nguyên nhân sâu xa của hạn chế này còn đến từ việc các doanh nghiệp ưu tiên kế toán tài chính để tuân thủ pháp luật, thay vì phát triển hệ thống kế toán quản trị. Ngoài ra, khung pháp lý chưa có quy định bắt buộc áp dụng kế toán quản trị, cùng với việc nhận thức của ban lãnh đạo về lợi ích lâu dài từ kế toán quản trị chưa đầy đủ, khiến việc triển khai còn nhiều rào cản.

ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP

Để nâng cao hiệu quả quản lý trong các dự án xây dựng, việc phát huy tối đa vai trò của kế toán quản trị là một yêu cầu tất yếu. Đây không chỉ là công cụ giúp kiểm soát chi phí, sử dụng hợp lý nguồn lực mà còn là nền tảng quan trọng hỗ trợ nhà quản lý đưa ra những quyết định khoa học, chính xác và kịp thời. Để đạt được hiệu quả toàn diện, các doanh nghiệp cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp từ công nghệ, con người cho đến cơ chế quản trị và chính sách hỗ trợ.

Trước hết, việc xây dựng một hệ thống thông tin quản trị hiện đại là yếu tố tiên quyết. Các báo cáo quản trị cần được thiết kế chi tiết, phù hợp với từng dự án và từng hạng mục công trình, đồng thời phải được tích hợp chặt chẽ với dữ liệu về tiến độ thi công. Nhờ đó, nhà quản lý có thể so sánh kế hoạch với thực tế, kịp thời phát hiện các chênh lệch và đưa ra giải pháp điều chỉnh phù hợp. Một hệ thống thông tin minh bạch và chính xác sẽ trở thành công cụ đắc lực giúp doanh nghiệp quản lý dự án hiệu quả hơn.

Bên cạnh hệ thống thông tin, yếu tố con người cũng đóng vai trò quyết định trong việc nâng cao chất lượng kế toán quản trị. Các kế toán viên không chỉ cần vững chuyên môn về tài chính - kế toán mà còn phải am hiểu đặc thù của ngành xây dựng, phương pháp lập dự toán, kỹ năng phân tích chi phí - lợi ích để có thể cung cấp thông tin hữu ích cho quản lý dự án. Đồng thời, các nhà quản lý cũng cần được đào tạo kỹ năng khai thác báo cáo quản trị, biết cách sử dụng số liệu một cách linh hoạt để hỗ trợ việc ra quyết định chính xác, giảm thiểu rủi ro trong quá trình triển khai dự án.

Ngoài ra, ứng dụng công nghệ số chính là giải pháp mang tính đột phá giúp nâng cao hiệu quả kế toán quản trị. Việc sử dụng hệ thống ERP cho phép tích hợp toàn bộ dữ liệu tài chính với dữ liệu sản xuất, giúp quy trình quản lý trở nên đồng bộ và minh bạch hơn. Cùng với đó, công nghệ BIM (mô hình thông tin công trình) hỗ trợ mô phỏng toàn bộ vòng đời của công trình từ thiết kế, thi công đến vận hành. Nhờ đó, thông tin kỹ thuật và tài chính được gắn kết chặt chẽ, giúp doanh nghiệp tối ưu hóa chi phí, rút ngắn tiến độ và giảm thiểu sai sót trong quá trình thi công.

Cuối cùng, để phát huy hiệu quả tối đa, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa phòng kế toán và ban quản lý dự án. Việc thiết lập cơ chế trao đổi thông tin định kỳ sẽ tạo điều kiện để các bên liên quan cùng nắm bắt tình hình, chia sẻ dữ liệu và phối hợp xử lý kịp thời những vấn đề phát sinh.

Ở tầm vĩ mô, Nhà nước cũng cần có những chính sách hỗ trợ mạnh mẽ, như khuyến khích doanh nghiệp áp dụng kế toán quản trị hiện đại, đồng thời ban hành các chuẩn mực, hướng dẫn cụ thể về quản trị chi phí trong ngành xây dựng. Đây là nền tảng giúp tạo ra một môi trường quản lý chuyên nghiệp, hiệu quả và bền vững.

KẾT LUẬN

Kế toán quản trị giữ vai trò then chốt trong việc nâng cao hiệu quả quản lý dự án xây dựng thông qua lập kế hoạch, kiểm soát chi phí và cung cấp thông tin hỗ trợ ra quyết định. Trong bối cảnh nhiều dự án tại Việt Nam và trên thế giới vẫn đối mặt với tình trạng vượt chi phí và chậm tiến độ, việc áp dụng kế toán quản trị không chỉ giúp doanh nghiệp sử dụng nguồn lực hiệu quả hơn mà còn tăng tính minh bạch và giảm thiểu rủi ro tài chính. Tuy nhiên, thực tiễn tại Việt Nam cho thấy công tác này vẫn còn hạn chế do thiếu nhân lực chuyên môn, khung pháp lý chưa rõ ràng và ứng dụng công nghệ chưa đồng bộ. Do đó, để phát huy vai trò của kế toán quản trị, các doanh nghiệp xây dựng cần chú trọng đào tạo nhân sự, đầu tư vào công nghệ quản lý hiện đại và tăng cường phối hợp giữa phòng kế toán và ban quản lý dự án, qua đó nâng cao năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững.

Tài liệu tham khảo:

1. Bộ Xây dựng (2022). Báo cáo thường niên ngành xây dựng 2022. Hà Nội: Nxb. Xây dựng.

2. Flyvbjerg, B., Holm, M. S., & Buhl, S (2017). Cost overruns in large-scale transport infrastructure projects. International Journal of Innovation Management and Technology, 8(2), 73-80.

3. IFAC (2020). Management accounting in practice: Enabling better decision-making. https://www.ifac.org.

4. Nguyen, L. M., Ogunlana, S., Lan, D. T. X., & Truong, Q. T (2009). Delay and cost overruns in Vietnam large construction projects: A comparison with other selected countries. Journal of Civil Engineering and Management, 15(3), 285-293. https://www.researchgate.net/publication/227040731

5. Nguyen, T. P., & Tran, H. Q (2021). Cost overruns in small and medium construction projects: Causes and mitigation strategies. Advances in Civil Engineering, 2021, Article ID 4991204. https://doi.org/10.1155/2021/4991204.

6. Statista (2022). Share of construction projects with cost overruns worldwide. https://www.statista.com.

7. Wikipedia (2023). Construction industry in Vietnam. In Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Construction.