TS. Bùi Thị Hoàng Mai

Học viện Chính sách và Phát triển - Bộ Tài chính

Email: buihoangmai@apd.edu.vn

Tóm tắt

Nghiên cứu thu thập một số lý thuyết phát triển điển hình và dựa trên dữ liệu của 6 bản chiến lược phát triển quốc gia của một số nước phát triển và đang phát triển để cung cấp một cái nhìn tổng quan về sự tiến hóa của các lý thuyết phát triển, chỉ ra các luận điểm chính của một số lý thuyết điển hình và việc áp dụng các lý thuyết đó trong chiến lược phát triển của một số quốc gia. Kết quả nghiên cứu bước đầu chỉ ra những khác biệt đáng kể giữa chiến lược phát triển của các nước phát triển và các nước đang phát triển. Kết quả nghiên cứu cũng mang lại những hàm ý định hướng cho việc xác định những đột phá chiến lược trong từng thời kỳ của các quốc gia.

Từ khóa: Lý thuyết phát triển, chiến lược phát triển quốc gia, khoa học công nghệ, nhân lực, tri thức, tăng trưởng kinh tế

Summary

The study synthesizes several representative development theories and, based on data from six national development strategy documents of selected developed and developing countries, provides an overview of the evolution of development theories. It identifies the core propositions of several typical theories and examines their application within national development strategies. The initial findings reveal significant differences between the development strategies of developed and developing countries. The results also offer directional implications for identifying strategic breakthroughs in different developmental periods of nations.

Keywords: development theory, national development strategy, science and technology, human resources, knowledge, economic growth

GIỚI THIỆU

Chiến lược phát triển quốc gia (National Development Strategy - NDS) là một tuyên bố về việc xác định các mục tiêu ưu tiên, cách thức có thể đạt được mục tiêu đó, xác định các công cụ chính sách và khung thời gian.

Các NDS có vai trò quan trọng quyết định điểm khởi đầu cho sự thành bại trên con đường phát triển của quốc gia. Với vai trò to lớn như vậy, các NDS cần được thiết kế một cách công phu, dựa trên việc rà soát kỹ lưỡng tình hình quá khứ và hiện tại, suy đoán các xu hướng tương lai một cách thận trọng và cần một logic mang tính lý thuyết chặt chẽ về các mối quan hệ nhân quả giữa con đường phát triển với các mục tiêu được lựa chọn. Các logic lý thuyết sẽ xác định các nhân tố chủ chốt cần thực hiện trên con đường phát triển của quốc gia.

Xác định được tầm quan trọng của các logic lý thuyết được sử dụng làm cơ sở cho các NDS, nghiên cứu bước đầu chỉ ra những khác biệt đáng kể giữa các nước phát triển và các nước đang phát triển; đồng thời mang lại những hàm ý định hướng cho việc xác định những đột phá chiến lược trong từng thời kỳ của các quốc gia.

CÁC LUẬN ĐIỂM CHÍNH VÀ HƯỚNG ÁP DỤNG CỦA CÁC LÝ THUYẾT PHÁT TRIỂN TRONG XÂY DỰNG CHIẾN LƯỢC PHÁT TRIỂN QUỐC GIA

Trong phần dưới đây, nghiên cứu đề cập đến một số lý thuyết phát triển điển hình được cho là có ảnh hưởng sâu sắc đến định hướng phát triển của các quốc gia trong những giai đoạn phát triển khác nhau; tập trung vào các luận điểm chính và các hướng áp dụng lý thuyết đó cho việc định hình khung phát triển của các bản chiến lược quốc gia.

Bảng 1: Các luận điểm chính và hướng áp dụng của các lý thuyết phát triển trong xây dựng chiến lược phát triển quốc gia

Nguồn: Tổng hợp của tác giả

Kết quả nghiên cứu tổng hợp các lý thuyết phát triển ở trên cho thấy, mục tiêu phát triển của quốc gia không chỉ có tăng trưởng, mà gồm nhiều tầng bậc: trình độ phát triển cao hơn; cấu trúc kinh tế và xã hội hiện đại hơn; phát triển toàn diện các trụ cột kinh tế - xã hội - môi trường; công bằng giữa các thế hệ; vị thế cao hơn trên trường quốc tế, hạn chế sự phụ thuộc vào phần còn lại của thế giới.

Đầu vào để thực hiện các mục tiêu chiến lược gồm có năng lực và nguồn lực. Năng lực gồm các yếu tố chính trị, thể chế, nhận thức, ý chí, tinh thần doanh nhân, văn hóa. Nguồn lực được đề cập mạnh mẽ nhất trong các lý thuyết là tri thức, KHCN, nguồn nhân lực chất lượng cao, thông tin, tích lũy tiết kiệm và hiệu quả sử dụng vốn, lao động.

Các biện pháp để thực hiện chiến lược gồm: Tích cực tiếp thu và áp dụng thành tựu KHCN thế giới; Đầu tư vào giáo dục, y tế, nghiên cứu và triển khai, đổi mới sáng tạo để phát triển nguồn nhân lực và trình độ sản xuất; Chuyển dịch cơ cấu kinh tế, tránh sự lệ thuộc vào phần còn lại của thế giới nhưng vẫn hưởng lợi từ thương mại tự do và tiếp thu công nghệ, thành tựu tri thức của thế giới; Xây dựng thể chế tốt, thực hiện nhà nước kiến tạo phát triển; Xây dựng cơ sở hạ tầng, hạ tầng công nghệ thông tin và truyền thông, bảo vệ quyền sở hữu và thương mại hóa kết quả nghiên cứu, xây dựng bổi cảnh đổi mới sôi động và kích thích tinh thần kinh doanh.

Tài nguyên thiên nhiên, vị trí địa lý, những lợi thế do thiên nhiên ban tặng không được đề cập đến trong hầu hết các lý thuyết phát triển kể từ những năm 1950. Thay vào đó, các lý thuyết chủ yếu chỉ ra sự bất lợi của các quốc gia phải khai thác tài nguyên và bán với giá rẻ cho các nước phát triển, sau đó lại mua thành phẩm từ các nước phát triển với giá đắt hơn nhiều. KHCN, tri thức, nguồn nhân lực chất lượng cao, nhà nước kiến tạo và thể chế tốt là chìa khóa để các nước đang phát triển tháo gỡ nguồn gốc của bất bình đẳng này. Mặc dù vậy, việc thiếu vốn, thiếu năng lực cải cách lại tạo ra một vòng luẩn quẩn mà ít quốc gia kém phát triển có thể bứt phá khỏi sự phụ thuộc vào các nước phát triển.

PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

Để tìm hiểu sự hiện diện của các lý thuyết phát triển trong các NDS của các quốc gia, nghiên cứu đã thu thập NDS của các nước: Latvia (2021-2027), Qatar (2024-2030), Anh (2024-2030), Thái Lan (2018-2037), Malaysia (2016-2020), Mexico (2025-2030). Các thuật ngữ tìm kiếm (bằng tiếng Anh) gồm các từ khóa sau: Khoa học, công nghệ, đổi mới, giáo dục, nghiên cứu và triển khai; Vốn con người, nhân lực, tri thức; Thể chế, kiến tạo, hội nhập, phụ thuộc; Văn hóa, lãnh đạo, kinh doanh/doanh nhân/doanh nghiệp, tư nhân, tổ chức, quản trị; Hạ tầng, công nghệ thông tin, truyền thông, giáo dục, y tế, quyền sở hữu; Đầu tư, chuyển dịch, cơ cấu/cấu trúc, thương mại, tự do, công nghiệp hóa, đô thị hóa, chuyển đổi số, số hóa, xuất khẩu, nhập khẩu; Môi trường, bình đẳng, tiến bộ, phát triển, xã hội, kinh tế, tăng trưởng, năng suất, tự chủ, chủ quyền, phát triển bền vững, tăng trưởng xanh, kinh tế xanh, kinh tế số, kinh tế tuần hoàn, kinh tế tri thức.

Với hệ thống các thuật ngữ và chủ đề trên, nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích nội dung (content analysis) để đánh giá việc áp dụng lý thuyết phát triển trong chiến lược của các quốc gia.

KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU

Kết quả so sánh việc áp dụng chiến lược của các nước được trình bày ở Bảng 2, trong đó Latvia, Qatar, Anh thuộc về nhóm các nước phát triển; Thái Lan, Malaysia, Mexico thuộc về nhóm các nước đang phát triển.

Bảng 2: So sánh áp dụng lý thuyết phát triển trong chiến lược quốc gia

Nguồn: Tổng hợp của tác giả

Kết quả phân tích (Bảng 2) cho thấy:

- Các quốc gia phát triển hay đang phát triển đều lựa chọn đa dạng các lý thuyết phát triển trong các bản NDS. Tuy nhiên, các lý thuyết sử dụng chính trong mỗi bản NDS là khác nhau, phụ thuộc vào trình độ phát triển của quốc gia đó.

- Các lý thuyết chính được các nước phát triển vận dụng để xây dựng NDS là lý thuyết hiện đại hóa, tăng trưởng nội sinh, phát triển bền vững, nhà nước kiến tạo, kinh tế tri thức/xã hội thông tin, quản trị toàn cầu.

- Các lý thuyết chính được các nước đang phát triển vận dụng để xây dựng các NDS là lý thuyết hiện đại hóa, tăng trưởng ngoại sinh, phát triển bền vững, nhà nước kiến tạo, lý thuyết phụ thuộc, lý thuyết thay đổi cơ cấu.

- Cùng một lý thuyết nhưng các cấp độ áp dụng ở các NDS của các nhóm nước phát triển và nhóm nước đang phát triển khác nhau khá nhiều. Chẳng hạn như cùng hướng tới phát triển bền vững, các nước phát triển tập trung vào các vấn đề môi trường và bất bình đẳng, còn các nước đang phát triển tập trung vào xóa đói giảm nghèo, y tế, giáo dục, hạ tầng.

- Các lý thuyết đã trở nên lạc hậu với trình độ phát triển của một số quốc gia thì không bị phủ nhận hoàn toàn mà vẫn được áp dụng một cách khiêm tốn như những yếu tố nền móng được duy trì trong xã hội.

- Mục tiêu phát triển của nhóm các nước phát triển nhấn mạnh vấn đề phát triển bền vững, môi trường, phúc lợi xã hội và chiếm lĩnh vị thế dẫn dắt trên toàn cầu, trong khi mục tiêu của các nhóm nước đang phát triển chủ yếu tập trung vào tăng trưởng, nâng cao mức sống, thu hút đầu tư, phát triển hạ tầng, y tế, giáo dục, KHCN.

KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý

Kết quả nghiên cứu về sự tiến hóa, luận điểm chính, hướng áp dụng của các lý thuyết phát triển cũng như việc áp dụng các lý thuyết phát triển trong NDS của các quốc gia cho thấy các lý thuyết giải thích các khía cạnh của quá trình phát triển theo các góc nhìn khác nhau. Các lý thuyết cũng khác nhau về đề xuất các mục tiêu, con đường phát triển và các nhân tố chủ chốt cho phát triển. Tùy theo trình độ, các quốc gia lựa chọn những lý thuyết phù hợp với từng thời kỳ và định hướng phát triển của quốc gia. Mặc dù không có lý thuyết nào có thể áp dụng cho mọi quốc gia trong mọi thời kỳ, nhưng các lý thuyết đã từng được một quốc gia áp dụng sẽ vẫn còn tồn tại một phần trong các bản chiến lược như một nền tảng hay một phần còn lại của các nhân tố không còn nhiều dư địa phát triển.

Kết quả nghiên cứu cung cấp một bức tranh bao quát về các giai đoạn phát triển của các quốc gia cũng như mục tiêu và những nhân tố cần thiết cho mỗi giai đoạn. Các quốc gia cần xác định rõ giai đoạn phát triển hiện tại và chuẩn bị sẵn sàng mục tiêu, phương thức phát triển và các nhân tố cho giai đoạn phát triển cao hơn. Mặc dù có cách tiếp cận khác nhau nhưng một số yếu tố như tri thức, nhân lực chất lượng cao, KHCN, giáo dục đại học, được đề cập đến trong hầu hết các lý thuyết. Vì vậy, các nhân tố này được xem như những chìa khóa quan trọng cần nắm giữ để mở từng lớp cửa trong tương lai của các quốc gia.

(*). Nghiên cứu này được thực hiện dưới sự tài trợ của Học viện Chính sách và Phát triển - Bộ Tài Chính - Việt Nam.

Tài liệu tham khảo:

1. Fei, J.C.H., and G. Ranis (1964). Development of the Labor Surplus Economy. Irwin: Homewood IL.

2. Harris, J., and M. Todaro (1970). Migration, Unemployment & Development: A Two-Sector Analysis. American Economic Review, 60(1), 126-42.

3. Hirshman, A. (1958). The Strategy of Economic Development. Yale University Press: New Haven.

4. Johnston, B.F., and P. Kilby (1975). Agriculture and Structural Transformation. Oxford University Press: London.

5. Lewis, W.A. (1954). Economic Development with Unlimited Supplies of Labour. The Manchester School of Economic and Social Studies, 22(2), 139-91.

6. Lucas, R.E. (1988). On the Mechanics of Economic Development. Journal of Monetary Economics, 22(1), 3-42.

7. Nurkse, R. (1953). Problems of Capital Formation in Underdeveloped Countries. Oxford University Press: New York.

8. Rostow, W.W. (1956). The Take-Off into Self-Sustained Growth. Economic Journal, 66, 25-48.

9. Williamson, O. (1991). Comparative Economic Organization: The Analysis of Discreet Structural Alternatives. Administrative Science Quarterly, 36(2), 269-96.