ThS. Nguyễn Thị Thu Thư

Trường Đại học Kinh tế và Quản trị kinh doanh Thái Nguyên

Email: thuthu@tueba.edu.vn

ThS. Hoàng Hải Đăng (Tác giả liên hệ)

Ban Quản lý cơ sở vật chất - Đại học Thái Nguyên

Email: danghh@tnu.edu.vn

Tóm tắt

Kiểm toán đầu tư xây dựng cơ bản đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả sử dụng vốn, đảm bảo tính minh bạch và giảm thiểu rủi ro trong các dự án xây dựng. Bài viết phân tích kinh nghiệm kiểm toán dự án xây dựng cơ bản từ một số quốc gia trên thế giới, tập trung vào các phương pháp kiểm toán, cơ chế giám sát và vai trò của các tổ chức kiểm toán trong quản lý dự án. Trên cơ sở đó, bài viết rút ra những bài học quan trọng cho Việt Nam, đồng thời đề xuất giải pháp nhằm hoàn thiện khung pháp lý, nâng cao năng lực kiểm toán và tăng cường hiệu quả quản lý đầu tư xây dựng cơ bản tại các địa phương và trung ương.

Từ khóa: Kiểm toán, đầu tư xây dựng cơ bản, quản lý dự án, kinh nghiệm quốc tế, Việt Nam.

Summary

Audit practices in capital construction investment play a crucial role in enhancing the efficiency of capital utilization, ensuring transparency, and mitigating risks in construction projects. This paper analyzes the experiences of auditing capital construction projects in several countries around the world, focusing on audit methodologies, monitoring mechanisms, and the roles of audit institutions in project management. Based on these international insights, the study identifies key lessons applicable to Viet Nam and proposes recommendations to improve the legal framework, strengthen audit capacity, and enhance the effectiveness of capital construction investment management at both local and central levels.

Keywords: Audit, capital construction investment, project management, international experience, Viet Nam.

ĐẶT VẤN ĐỀ

Trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội, các dự án đầu tư xây dựng cơ bản giữ vai trò nền tảng, đóng góp quan trọng vào việc nâng cao chất lượng hạ tầng, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và cải thiện đời sống người dân. Tuy nhiên, đặc thù của các dự án xây dựng cơ bản thường là nguồn vốn lớn, tiến độ kéo dài và có nhiều bên liên quan, do đó, tiềm ẩn rủi ro cao về lãng phí, thất thoát vốn và sai phạm trong quản lý. Kiểm toán đầu tư xây dựng cơ bản trở thành công cụ quan trọng giúp đảm bảo hiệu quả sử dụng vốn, minh bạch thông tin và nâng cao trách nhiệm giải trình của các cơ quan, đơn vị thực hiện dự án. Trên thế giới, nhiều quốc gia đã phát triển các phương pháp kiểm toán dự án xây dựng cơ bản tiên tiến, kết hợp cơ chế giám sát chặt chẽ và vai trò chủ động của các tổ chức kiểm toán để quản lý rủi ro và nâng cao hiệu quả đầu tư.

Tại Việt Nam, mặc dù hệ thống kiểm toán nhà nước và kiểm toán dự án đã có những bước tiến đáng kể nhưng vẫn còn tồn tại nhiều hạn chế về năng lực chuyên môn, cơ chế phối hợp, cũng như khung pháp lý chưa hoàn thiện, dẫn đến hiệu quả quản lý đầu tư xây dựng cơ bản chưa đạt yêu cầu tối ưu. Vì vậy, việc nghiên cứu kinh nghiệm kiểm toán đầu tư xây dựng cơ bản ở các quốc gia, từ đó rút ra bài học và đề xuất giải pháp phù hợp cho Việt Nam là cần thiết nhằm nâng cao hiệu quả quản lý vốn, giảm thiểu rủi ro và thúc đẩy minh bạch trong các dự án xây dựng cơ bản.

VAI TRÒ CỦA KIỂM TOÁN ĐẦU TƯ XÂY DỰNG CƠ BẢN

Kiểm toán đầu tư xây dựng cơ bản đóng vai trò then chốt trong việc nâng cao hiệu quả, minh bạch và trách nhiệm giải trình trong quản lý các dự án xây dựng (Thịnh Văn Vinh & Mai Vinh, 2012). Cụ thể, có thể nhận diện một số vai trò quan trọng sau:

- Đảm bảo hiệu quả sử dụng vốn: Kiểm toán giúp đánh giá tính hợp lý, khả thi của các dự án từ khâu lập dự án, phê duyệt ngân sách, đến thực hiện và quyết toán, qua đó, giảm thiểu lãng phí, thất thoát và tối ưu hóa nguồn lực đầu tư.

- Tăng cường minh bạch và trách nhiệm giải trình: Thông qua kiểm toán, các thông tin về tiến độ, chi phí và chất lượng dự án được báo cáo đầy đủ, trung thực. Điều này giúp các cơ quan quản lý, nhà đầu tư và người dân nắm bắt được tình hình dự án, tăng tính minh bạch và củng cố niềm tin vào công tác quản lý.

- Phát hiện và ngăn ngừa sai phạm, rủi ro: Kiểm toán dự án xây dựng cơ bản giúp nhận diện những sai phạm trong quản lý, sử dụng vốn, hợp đồng, và quy trình thi công, đồng thời, đề xuất các biện pháp phòng ngừa rủi ro, từ đó nâng cao hiệu quả quản lý dự án.

- Hỗ trợ ra quyết định quản lý: Kết quả kiểm toán cung cấp cơ sở dữ liệu đáng tin cậy cho lãnh đạo các cơ quan nhà nước, chủ đầu tư và các bên liên quan trong việc đưa ra các quyết định điều chỉnh kế hoạch, phân bổ nguồn lực hoặc áp dụng các biện pháp xử lý phù hợp.

- Thúc đẩy cải cách chính sách và nâng cao năng lực quản lý: Các khuyến nghị từ kiểm toán góp phần hoàn thiện cơ chế, chính sách, quy trình quản lý dự án, đồng thời nâng cao năng lực chuyên môn của các cơ quan thực hiện và quản lý dự án.

KINH NGHIỆM KIỂM TOÁN ĐẦU TƯ XÂY DỰNG CƠ BẢN Ở MỘT SỐ QUỐC GIA

Kiểm toán đầu tư xây dựng cơ bản là công cụ quan trọng nhằm đảm bảo sử dụng vốn hiệu quả, tăng cường minh bạch và nâng cao trách nhiệm giải trình trong quản lý dự án. Nghiên cứu kinh nghiệm quốc tế có thể mang lại những bài học quý giá cho Việt Nam.

Tại Đức

Tại Liên bang Đức, kiểm toán dự án xây dựng cơ bản được triển khai ngay từ giai đoạn chuẩn bị đầu tư, nhằm phát hiện sớm các rủi ro và nâng cao hiệu quả quản lý vốn. Kiểm toán Liên bang Đức thực hiện 3 loại hình chính: kiểm toán tuân thủ, kiểm toán tính kinh tế và kiểm toán báo cáo quyết toán vốn đầu tư công trình (Cao Hồng Loan, 2021). Một đặc điểm nổi bật là kiểm toán chuyên đề, được tiến hành theo từng bước công việc và giai đoạn đầu tư, đồng thời tập trung vào các lĩnh vực có rủi ro cao nhằm phân bổ nguồn lực kiểm toán hợp lý. Kiểm toán viên Đức kiểm tra chi tiết từ nhu cầu đầu tư, thiết kế, lập dự toán chi phí, tổ chức giao thầu đến thi công và quyết toán công trình, đảm bảo tính minh bạch, hợp pháp và kinh tế của dự án (BAI, 2025). Qua thực tiễn, mô hình này giúp phát hiện sớm sai phạm, nâng cao trách nhiệm của các bên tham gia và tối ưu hóa chi phí, tiến độ cũng như chất lượng công trình.

Tại Trung Quốc

Trung Quốc đặc biệt chú trọng kiểm toán đầu tư xây dựng cơ bản nhằm nâng cao chất lượng, tiến độ dự án và giảm thất thoát, lãng phí ngân sách nhà nước. Nước này áp dụng cơ chế quản lý giám sát phối hợp 4 bên gồm chủ đầu tư, đơn vị thiết kế, đơn vị thi công và đơn vị giám sát, kết hợp với chính sách kiểm soát chi phí theo nguyên tắc “Lượng thống nhất - giá chỉ đạo - phí cạnh tranh”. Từ giai đoạn lập ý tưởng dự án đến thiết kế, triển khai và quyết toán, các nhà tư vấn và kiểm toán viên tiến hành phân tích kinh tế-xã hội, đánh giá chi phí hợp lý và khống chế chênh lệch phát sinh (Yang và cộng sự, 2025). Hệ thống thông tin dữ liệu về chi phí xây dựng được xây dựng minh bạch, cho phép giám sát liên tục và tạo cơ chế thị trường trong xác định giá xây dựng công trình. Sau khi kết thúc kiểm toán, các đơn vị được kiểm toán phải điều chỉnh chi phí hoặc nộp lại các khoản bất hợp pháp, đồng thời chịu chế tài xử lý nếu vi phạm nghiêm trọng (Thùy Lê, 2024). Mô hình này đảm bảo tính minh bạch, cạnh tranh và hiệu quả trong đầu tư xây dựng cơ bản, đồng thời giảm thiểu rủi ro pháp lý và tài chính cho Nhà nước.

Tại Singapore

Singapore là một trong những quốc gia tiên phong trong quản lý và kiểm toán đầu tư xây dựng cơ bản, đặc biệt nhấn mạnh tính minh bạch, trách nhiệm giải trình và áp dụng công nghệ thông tin trong quản lý dự án. Kiểm toán tại Singapore được thực hiện theo mô hình rủi ro trọng tâm, tập trung vào các dự án có vốn lớn, thời gian thi công dài hoặc có tác động xã hội quan trọng. Quốc gia này áp dụng hệ thống giám sát dự án điện tử, nơi tất cả các hồ sơ, chi phí, hợp đồng và tiến độ được theo dõi trực tuyến, giúp kiểm toán viên có dữ liệu minh bạch và kịp thời để ra quyết định. Đồng thời, Singapore duy trì cơ chế kiểm toán độc lập và song song, tức các cơ quan kiểm toán nội bộ của chủ đầu tư phối hợp với Kiểm toán Nhà nước để đảm bảo kiểm tra liên tục trong suốt quá trình triển khai dự án (Auditor‑General’s Office (Singapore), 2024). Các kết quả kiểm toán được công bố công khai, vừa làm cơ sở điều chỉnh chính sách, vừa tăng cường niềm tin của cộng đồng đối với các dự án sử dụng ngân sách công. Nhờ đó, Singapore đã xây dựng được cơ chế kiểm soát chi phí, tiến độ và chất lượng công trình hiệu quả, đồng thời giảm thiểu thất thoát và lãng phí trong các dự án đầu tư xây dựng cơ bản.

THỰC TRẠNG KIỂM TOÁN ĐẦU TƯ XÂY DỰNG CƠ BẢN TẠI VIỆT NAM

Kiểm toán đầu tư xây dựng cơ bản đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo sử dụng vốn hiệu quả, nâng cao tính minh bạch và trách nhiệm giải trình của các cơ quan quản lý dự án. Thực tiễn tại Việt Nam cho thấy hoạt động kiểm toán đang gặp nhiều thách thức, ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng, hiệu quả và hiệu lực của các cuộc kiểm toán. Cụ thể:

Thứ nhất, các dự án sử dụng vốn nước ngoài, đặc biệt là vốn vay ODA, thường áp dụng các tiêu chuẩn xây dựng, công nghệ thi công, vật liệu, trang thiết bị và định mức đơn giá chưa từng được triển khai tại Việt Nam. Điều này gây khó khăn cho kiểm toán viên trong việc nắm bắt, đánh giá và kiểm toán chi phí, nhất là với các công trình lớn hoặc phức tạp (Hoàng Phú Thọ, 2019).

Thứ hai, hệ thống văn bản pháp lý và quy định về quản lý đầu tư xây dựng công trình tại Việt Nam rất đa dạng, thường xuyên điều chỉnh theo từng thời kỳ và còn thiếu hướng dẫn chi tiết, đặc biệt đối với các gói thầu tư vấn ODA. Việc lập dự toán, đánh giá chi phí một số hạng mục chủ yếu dựa trên tạm tính của tư vấn, dẫn đến khó khăn cho kiểm toán viên trong việc kiểm tra tính tuân thủ và hợp lý của chi phí.

Thứ ba, công tác kiểm toán hiện nay chủ yếu được thực hiện theo hình thức hậu kiểm, nghĩa là kiểm toán diễn ra sau khi các hạng mục công trình đã hoàn thành. Điều này khiến việc phát hiện các sai phạm, tồn tại về chi phí, chất lượng hay tiến độ dự án còn hạn chế. Một số đoàn kiểm toán chỉ thực hiện kiểm tra hiện trường bằng quan sát, đo kích thước, lấy mẫu hoặc thuê tư vấn đánh giá chất lượng công trình, chưa đủ để đánh giá toàn diện.

Thứ tư, việc cung cấp hồ sơ, tài liệu cho đoàn kiểm toán còn chậm, số liệu tại thời điểm khảo sát lập kế hoạch thường khác biệt so với số liệu thực tế tại thời điểm kiểm toán, ảnh hưởng đến tiến độ và chất lượng kiểm toán.

Thứ năm, các hướng dẫn, văn bản chuyên môn về kiểm toán dự án đầu tư còn thiếu, việc đánh giá tính kinh tế, hiệu lực, hiệu quả của dự án chưa thống nhất và chủ yếu dựa trên nhận định của kiểm toán viên. Điều này dẫn đến thiếu căn cứ và bằng chứng thuyết phục trong các kết luận kiểm toán.

Thứ sáu, việc thực hiện các kiến nghị kiểm toán tại một số đơn vị còn chậm, kéo dài, trong khi chế tài xử lý chưa đầy đủ, làm giảm hiệu lực của các khuyến nghị kiểm toán.

Như vậy, mặc dù kiểm toán đầu tư xây dựng cơ bản tại Việt Nam đã góp phần nâng cao trách nhiệm giải trình và phát hiện sai phạm nhưng còn nhiều hạn chế liên quan đến năng lực kiểm toán viên, cơ chế quản lý dự án, khung pháp lý và phương pháp kiểm toán. Đây là những vấn đề cần được giải quyết để nâng cao hiệu quả và tính minh bạch trong quản lý vốn đầu tư xây dựng cơ bản.

HÀM Ý CHO VIỆT NAM TRONG NÂNG CAO HIỆU QUẢ KIỂM TOÁN ĐẦU TƯ XÂY DỰNG CƠ BẢN

Kinh nghiệm kiểm toán đầu tư xây dựng cơ bản từ Đức, Trung Quốc và Singapore mang lại những bài học quan trọng cho Việt Nam trong việc nâng cao hiệu quả quản lý vốn, tăng cường minh bạch và trách nhiệm giải trình trong các dự án xây dựng cơ bản.

Từ mô hình kiểm toán của Liên bang Đức, Việt Nam có thể rút ra bài học về việc triển khai kiểm toán sớm ngay từ giai đoạn chuẩn bị đầu tư, kết hợp các loại hình kiểm toán tuân thủ, kiểm toán tính kinh tế và kiểm toán báo cáo quyết toán vốn. Việc áp dụng kiểm toán chuyên đề theo từng bước công việc và giai đoạn đầu tư, đồng thời tập trung vào các lĩnh vực có rủi ro cao, giúp phân bổ nguồn lực kiểm toán hợp lý, phát hiện sớm các sai phạm và nâng cao trách nhiệm của các bên tham gia (Cao Hồng Loan, 2021; BAI, 2025). Việt Nam có thể học hỏi việc kiểm toán viên Đức kiểm tra chi tiết từ nhu cầu đầu tư, thiết kế, lập dự toán chi phí, tổ chức giao thầu đến thi công và quyết toán công trình để đảm bảo tính minh bạch, hợp pháp và kinh tế của dự án.

Kinh nghiệm từ Trung Quốc nhấn mạnh cơ chế quản lý giám sát phối hợp nhiều bên (chủ đầu tư - đơn vị thiết kế - đơn vị thi công - đơn vị giám sát) và kiểm soát chi phí theo nguyên tắc “Lượng thống nhất - giá chỉ đạo - phí cạnh tranh”. Việt Nam có thể áp dụng mô hình giám sát phối hợp này để nâng cao hiệu quả kiểm soát chi phí, tiến độ và chất lượng công trình. Việc xây dựng hệ thống thông tin dữ liệu về chi phí đầu tư xây dựng minh bạch, theo dõi chênh lệch phát sinh và tạo cơ chế thị trường trong xác định giá xây dựng là một bài học quan trọng giúp giảm thất thoát ngân sách và tăng tính công khai trong quản lý dự án (Yang và cộng sự, 2025; Thùy Lê, 2024).

Từ kinh nghiệm của Singapore, Việt Nam có thể học cách áp dụng công nghệ thông tin trong quản lý và kiểm toán dự án, xây dựng hệ thống giám sát dự án điện tử và cơ chế kiểm toán độc lập, song song. Việc công bố công khai kết quả kiểm toán không chỉ giúp điều chỉnh chính sách kịp thời mà còn tăng cường niềm tin của cộng đồng vào các dự án sử dụng ngân sách công (Auditor‑General’s Office (Singapore), 2024). Bên cạnh đó, mô hình kiểm toán rủi ro trọng tâm tập trung vào các dự án vốn lớn, thời gian thi công dài hoặc có tác động xã hội quan trọng là một kinh nghiệm thiết thực cho Việt Nam trong việc xác định các dự án ưu tiên kiểm toán.

KẾT LUẬN

Kiểm toán đầu tư xây dựng cơ bản đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả sử dụng vốn, tăng cường minh bạch và trách nhiệm giải trình trong quản lý dự án. Qua nghiên cứu kinh nghiệm tại Đức, Trung Quốc và Singapore, có thể rút ra những bài học quý giá cho Việt Nam. Từ mô hình Đức, Việt Nam có thể áp dụng kiểm toán sớm từ giai đoạn chuẩn bị đầu tư, kết hợp kiểm toán tuân thủ, kiểm toán kinh tế và kiểm toán quyết toán vốn, đồng thời triển khai kiểm toán chuyên đề tập trung vào các lĩnh vực có rủi ro cao. Kinh nghiệm Trung Quốc nhấn mạnh cơ chế giám sát phối hợp đa bên, kiểm soát chi phí theo nguyên tắc “Lượng thống nhất - giá chỉ đạo - phí cạnh tranh” và xây dựng hệ thống dữ liệu minh bạch về chi phí xây dựng. Kinh nghiệm Singapore cho thấy hiệu quả của việc áp dụng công nghệ thông tin trong quản lý dự án, kiểm toán rủi ro trọng tâm và công khai kết quả kiểm toán để tăng cường niềm tin của cộng đồng. Đối với Việt Nam, việc tổng hợp các bài học này sẽ giúp hoàn thiện khung pháp lý, nâng cao năng lực kiểm toán, cải thiện cơ chế giám sát đa bên, ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý dự án và phân bổ nguồn lực hợp lý. Những giải pháp này không chỉ giảm thiểu rủi ro, thất thoát, lãng phí mà còn thúc đẩy quản lý đầu tư xây dựng cơ bản hiệu quả, bền vững, đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế – xã hội và hội nhập quốc tế.

Tài liệu tham khảo:

1. Auditor ‑ General’s Office (Singapore) (2024). Report of the Auditor‑General for the Financial Year 2023/24. https://www.ago.gov.sg/files/ARs/ar_fy2023_24.pdf

2. Bundesverband Alternative Investments e.V. (BAI) (2025). Infrastructure report Germany 2025. BAI.

3. Cao Hồng Loan (2021). Kiểm toán đầu tư xây dựng cơ bản tại Đức, Trung Quốc và hàm ý đối với Việt Nam. https://tapchikinhtetaichinh.vn/kiem-toan-dau-tu-xay-dung-co-ban-tai-duc-trung-quoc-va-ham-y-doi-voi-viet-nam.html.

4. Hoàng Phú Thọ (2019). Giải pháp vượt qua thách thức trong kiểm toán dự án đầu tư. http://baokiemtoan.vn/giai-phap-vuot-qua-thach-thuc-trong-kiem-toan-du-an-dau-tu-5469.html.

5. Thịnh Văn Vinh, Mai Vinh (2012). Giáo trình kiểm toán đầu tư xây dựng cơ bản và ngân sách. Nxb. Tài chính.

6. Thùy Lê (2024). Kiểm toán trách nhiệm kinh tế - kinh nghiệm từ Kiểm toán nhà nước Trung Quốc. http://baokiemtoan.vn/kiem-toan-trach-nhiem-kinh-te-kinh-nghiem-tu-kiem-toan-nha-nuoc-trung-quoc-35189.html.

7. Yang, M., Hui, Q., Yang, Q., Fan, M., & Li, X. (2025). A study on the key drivers of national construction project audit risk and evolvement mechanism. Engineering, Construction and Architectural Management, 32(1), 427–453.