TS. Nguyễn Thị Hương

ThS. Dương Thanh Tình (Tác giả liên hệ)

Email: thanhtinh@tueba.edu.vn

Trường Đại học Kinh tế và Quản trị kinh doanh Thái Nguyên

Tóm tắt

Kinh tế chia sẻ là mô hình kinh tế dựa trên việc tận dụng công nghệ số để kết nối các cá nhân có nhu cầu sử dụng và cung cấp tài nguyên, dịch vụ, qua đó tối ưu hóa hiệu quả sử dụng nguồn lực xã hội. Tại Việt Nam, quá trình chuyển đổi số mạnh mẽ trong những năm gần đây đã tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của các nền tảng kinh tế chia sẻ trong nhiều lĩnh vực như vận tải, lưu trú, tài chính và thương mại điện tử. Tuy nhiên, bên cạnh những đóng góp tích cực cho tăng trưởng và đổi mới sáng tạo, kinh tế chia sẻ cũng đặt ra nhiều thách thức trong quản lý nhà nước. Bài viết này tập trung phân tích bản chất, đặc điểm và tác động của kinh tế chia sẻ trong bối cảnh chuyển đổi số ở Việt Nam, từ đó đề xuất một số hàm ý quản lý nhằm hoàn thiện khung pháp lý, thúc đẩy phát triển bền vững mô hình kinh tế này.

Từ khóa: Kinh tế chia sẻ, mô hình, chuyển đổi số, Việt Nam

Summary

The sharing economy is an economic model that leverages digital technology to connect individuals who need to use and provide resources and services, thereby optimizing the efficiency of social resource utilization. In Viet Nam, the rapid digital transformation in recent years has created favorable conditions for the development of sharing economy platforms in various sectors such as transportation, accommodation, finance and e-commerce. However, alongside its positive contributions to growth and innovation, the sharing economy also poses significant challenges for state management. This paper analyzes the nature, characteristics and impacts of the sharing economy in the context of Viet Nam’s digital transformation and proposes several managerial implications to improve the legal framework and promote the sustainable development of this economic model.

Keywords: Sharing economy, model, digital transformation, Viet Nam

ĐẶT VẤN ĐỀ

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đang diễn ra mạnh mẽ, kinh tế chia sẻ (sharing economy) trở thành một xu hướng phát triển mới, làm thay đổi căn bản cách thức sản xuất, tiêu dùng và quản lý nguồn lực. Mô hình này dựa trên việc ứng dụng công nghệ số để kết nối những cá nhân, tổ chức có nhu cầu và khả năng cung ứng hàng hóa, dịch vụ, qua đó khai thác hiệu quả hơn các nguồn lực sẵn có trong xã hội. Tại Việt Nam, quá trình chuyển đổi số quốc gia được thúc đẩy mạnh mẽ trong thập kỷ qua đã tạo môi trường thuận lợi cho sự phát triển của các nền tảng kinh tế chia sẻ như Grab, Be, Airbnb, Tiki, ShopeeFood… góp phần tạo việc làm, thúc đẩy sáng tạo và mang lại giá trị gia tăng cho nền kinh tế. Tuy nhiên, bên cạnh những lợi ích rõ rệt, kinh tế chia sẻ cũng đặt ra nhiều vấn đề quản lý phức tạp như xác định nghĩa vụ thuế, đảm bảo quyền lợi người lao động, bảo vệ người tiêu dùng, quản lý cạnh tranh lành mạnh trong không gian số… Trước thực tế đó, việc nghiên cứu bản chất, đặc điểm và tác động của kinh tế chia sẻ trong bối cảnh chuyển đổi số tại Việt Nam, đồng thời đề xuất các hàm ý quản lý phù hợp, là yêu cầu cấp thiết nhằm hướng đến mục tiêu phát triển bền vững và hội nhập quốc tế của nền kinh tế.

MỘT SỐ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ KINH TẾ CHIA SẺ

Kinh tế chia sẻ (Sharing Economy) là một mô hình kinh tế mới nổi, dựa trên việc sử dụng công nghệ số để tạo điều kiện cho các cá nhân, tổ chức chia sẻ, trao đổi hoặc cho thuê quyền sử dụng hàng hóa, dịch vụ nhằm tận dụng hiệu quả các nguồn lực nhàn rỗi. Theo Sundararajan (2016), kinh tế chia sẻ được hiểu là “một hệ sinh thái lai, kết hợp giữa các thị trường, cộng đồng và nền tảng dựa trên công nghệ số, cho phép các cá nhân và tổ chức tham gia cung cấp và tiêu dùng sản phẩm, dịch vụ một cách linh hoạt và hiệu quả hơn”. Điểm đặc trưng quan trọng của kinh tế chia sẻ là sự thay thế mô hình sở hữu truyền thống bằng việc tiếp cận và sử dụng tài nguyên chung, giảm lãng phí và tối ưu hóa giá trị của tài sản.

Theo Botsman và Rogers (2010), những người tiên phong trong việc định nghĩa khái niệm này, kinh tế chia sẻ không chỉ là việc chia sẻ tài sản vật chất mà còn là chia sẻ thời gian, kỹ năng và dịch vụ thông qua nền tảng trực tuyến. Điều này giúp hình thành một môi trường kinh tế dựa trên sự tin cậy giữa các bên tham gia, trong đó công nghệ đóng vai trò là cầu nối đảm bảo tính minh bạch và an toàn.

Nghị viện châu Âu (European Parliament, 2016) cũng định nghĩa kinh tế chia sẻ là “mô hình kinh doanh trong đó các nền tảng trực tuyến kết nối những người cung cấp dịch vụ, hàng hóa tạm thời với những người có nhu cầu sử dụng chúng”. Theo cách tiếp cận này, kinh tế chia sẻ được xem là một phần quan trọng trong quá trình chuyển đổi số, tạo ra cơ hội kinh doanh mới, đồng thời đặt ra thách thức trong quản lý, chính sách và bảo vệ người tiêu dùng.

Một trong những điểm nổi bật của kinh tế chia sẻ là việc nó có thể mở rộng sang nhiều lĩnh vực như vận tải (Uber, Grab), lưu trú (Airbnb), tài chính ngang hàng (Peer-to-peer lending), không gian làm việc chung (WeWork), hay thậm chí là chia sẻ tri thức và kỹ năng (TaskRabbit, Upwork). Các nghiên cứu cho thấy, kinh tế chia sẻ mang lại lợi ích về mặt kinh tế (tăng hiệu quả sử dụng nguồn lực, tạo thêm thu nhập), xã hội (mở rộng cơ hội tiếp cận dịch vụ) và môi trường (giảm phát thải, hạn chế tiêu thụ tài nguyên mới) (Hamari, Sjöklint & Ukkonen, 2016).

Trên thực tế, khái niệm “kinh tế chia sẻ” còn được gọi bằng nhiều thuật ngữ khác nhau như kinh tế cộng tác (collaborative economy), kinh tế truy cập (access economy), hay kinh tế dựa trên ứng dụng di động (app economy). Mặc dù cách gọi có sự khác biệt, song điểm chung của các khái niệm này đều nhấn mạnh đến yếu tố kết nối, cho phép người tiêu dùng khai thác và tận dụng hiệu quả các nguồn lực dư thừa của nhau. Trong bối cảnh hiện đại, các mô hình kinh tế chia sẻ thường dựa trên nền tảng công nghệ thông tin để tối ưu hóa việc sử dụng tài nguyên xã hội thông qua cơ chế phân phối lại, chia sẻ và tái sử dụng các năng lực dư thừa của hàng hóa cũng như dịch vụ. Nói cách khác, đây là hình thức tận dụng các công cụ công nghệ như điện thoại thông minh, internet và nền tảng số nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình trao đổi quyền tiếp cận sản phẩm hoặc dịch vụ giữa hai hay nhiều bên. Xu hướng này bắt nguồn từ quan điểm rằng các cá nhân hoặc tổ chức có thể cùng nhau khai thác giá trị từ những nguồn lực, tài sản chưa được sử dụng hết, thông qua các thị trường chia sẻ, nền tảng cộng tác hoặc các ứng dụng ngang hàng (Phạm Minh Quốc, 2023).

Tóm lại, kinh tế chia sẻ có thể được khái quát như một mô hình kinh tế dựa trên công nghệ số, lấy việc tận dụng tài nguyên nhàn rỗi làm trung tâm, thúc đẩy sự kết nối giữa các cá nhân và tổ chức thông qua các nền tảng trực tuyến. Nó không chỉ thay đổi cách thức tiêu dùng và sở hữu mà còn tác động mạnh mẽ đến cấu trúc thị trường, tạo ra những cơ hội và thách thức mới cho cả nhà quản lý và doanh nghiệp.

THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN KINH TẾ CHIA SẺ Ở VIỆT NAM

Kinh tế chia sẻ đã và đang trở thành một phần quan trọng trong nền kinh tế số của Việt Nam. Trong những năm gần đây, sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ số, điện thoại thông minh, kết nối Internet và thói quen tiêu dùng thay đổi đã tạo điều kiện thuận lợi để các mô hình kinh tế chia sẻ xuất hiện và phát triển nhanh chóng (Nguyễn Đình Luận, 2019). Thị trường kinh tế chia sẻ tại Việt Nam hiện nay ghi nhận sự đa dạng về các lĩnh vực ứng dụng, từ vận tải, lưu trú, giáo dục, dịch vụ tài chính, đến các dịch vụ tiêu dùng hàng ngày.

Trong lĩnh vực vận tải, mô hình chia sẻ phương tiện cá nhân và dịch vụ gọi xe qua ứng dụng như Grab, Be, GoViet hay FastGo đã phổ biến trên hầu hết các đô thị lớn như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, Đà Nẵng và Hải Phòng... Những nền tảng này không chỉ giúp người dùng di chuyển tiện lợi mà còn tạo cơ hội kiếm thu nhập cho hàng trăm nghìn tài xế, góp phần giải quyết vấn đề việc làm bán thời gian và tăng khả năng tiếp cận dịch vụ vận chuyển cho người dân.

Trong lĩnh vực lưu trú và du lịch, các nền tảng cho thuê phòng, căn hộ ngắn hạn như Airbnb, Luxstay hay Booking.com đã tạo nên một kênh tiếp cận linh hoạt cho khách du lịch và chủ nhà. Mô hình này không chỉ giúp du khách tiết kiệm chi phí và lựa chọn đa dạng mà còn mang lại nguồn thu nhập bổ sung cho các hộ gia đình. Sự phát triển của kinh tế chia sẻ trong du lịch còn thúc đẩy ngành dịch vụ và ăn uống, góp phần tạo ra một hệ sinh thái kinh tế số liên kết chặt chẽ với đời sống hàng ngày.

Trong lĩnh vực dịch vụ tiêu dùng và logistics, các nền tảng chia sẻ như Now, GrabMart, Loship hay Ahamove đã giúp kết nối người bán và người mua, cũng như tối ưu hóa giao nhận hàng hóa. Người tiêu dùng có thể tiếp cận hàng hóa một cách nhanh chóng, linh hoạt, trong khi các doanh nghiệp nhỏ và cá nhân kinh doanh trực tuyến có thêm cơ hội tiếp cận khách hàng mà không cần đầu tư lớn vào cơ sở vật chất. Mô hình chia sẻ dịch vụ này cũng góp phần giảm lãng phí tài nguyên, tăng hiệu quả vận hành và tối ưu hóa chi phí trong hệ thống logistics.

Kinh tế chia sẻ trong lĩnh vực giáo dục và tài chính cũng đang dần hình thành. Các nền tảng kết nối giáo viên và học sinh, chia sẻ kiến thức, kỹ năng như Topica, Kyna, Unica hay các ứng dụng cho vay ngang hàng (peer-to-peer lending) đang trở thành xu hướng, giúp nâng cao khả năng tiếp cận dịch vụ giáo dục và tài chính cho người dân, đặc biệt là ở các vùng chưa phát triển. Mô hình này vừa mang tính cộng đồng vừa giúp thúc đẩy hiệu quả kinh tế và khai thác tài nguyên sẵn có một cách tối ưu.

Tuy nhiên, bên cạnh những thuận lợi, kinh tế chia sẻ ở Việt Nam vẫn đối mặt với nhiều thách thức.

Thứ nhất, về hạ tầng công nghệ và pháp lý, mặc dù Internet và thiết bị di động phổ biến nhưng việc bảo đảm quyền lợi người dùng, minh bạch giao dịch, bảo mật dữ liệu cá nhân vẫn là vấn đề chưa được giải quyết triệt để. Một số dịch vụ chia sẻ chưa được quản lý chặt chẽ về thuế, bảo hiểm, tiêu chuẩn chất lượng và trách nhiệm pháp lý, dẫn đến rủi ro cho cả nhà cung cấp dịch vụ và người tiêu dùng.

Thứ hai, về niềm tin của người dùng, vẫn tồn tại sự e ngại khi tham gia các dịch vụ chia sẻ, đặc biệt trong lĩnh vực tài chính, giáo dục và dịch vụ cá nhân, nơi rủi ro về chất lượng hoặc mất mát tài sản còn cao.

Thứ ba, cạnh tranh thị trường ngày càng khốc liệt, không chỉ giữa các doanh nghiệp trong nước mà còn với các nền tảng quốc tế, đòi hỏi các doanh nghiệp Việt Nam phải đổi mới, nâng cao trải nghiệm khách hàng và ứng dụng công nghệ hiệu quả để giữ lợi thế cạnh tranh.

Ngoài ra, sự phân hóa phát triển giữa các vùng miền cũng là một hạn chế. Các đô thị lớn như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, Đà Nẵng là những trung tâm phát triển các dịch vụ chia sẻ, trong khi ở các tỉnh thành nhỏ, nông thôn hay vùng sâu vùng xa, người dân vẫn gặp khó khăn trong tiếp cận các dịch vụ chia sẻ do hạ tầng còn hạn chế, trình độ sử dụng công nghệ chưa đồng đều và thu nhập chưa cao.

Tóm lại, kinh tế chia sẻ ở Việt Nam đang trên đà phát triển mạnh mẽ với nhiều mô hình đa dạng, góp phần thúc đẩy kinh tế số, tạo cơ hội việc làm và nâng cao chất lượng cuộc sống. Tuy nhiên, để phát triển bền vững, kinh tế chia sẻ cần hoàn thiện hạ tầng kỹ thuật, nâng cao khung pháp lý, tăng cường bảo mật dữ liệu, xây dựng niềm tin với người dùng và thu hẹp khoảng cách phát triển giữa các vùng miền. Khi các yếu tố này được giải quyết, kinh tế chia sẻ sẽ tiếp tục trở thành một phần quan trọng trong nền kinh tế Việt Nam, đồng thời góp phần thúc đẩy chuyển đổi số và phát triển kinh tế bền vững.

HÀM Ý QUẢN LÝ VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN KINH TẾ CHIA SẺ BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM

Kinh tế chia sẻ đang trở thành một cấu phần quan trọng của nền kinh tế số, góp phần thúc đẩy đổi mới sáng tạo, tăng trưởng xanh và nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn lực xã hội. Tuy nhiên, để mô hình này phát triển bền vững và phù hợp với điều kiện Việt Nam, cần có những định hướng quản lý và giải pháp cụ thể nhằm hài hòa lợi ích giữa Nhà nước, doanh nghiệp, người lao động và người tiêu dùng.

Thứ nhất, cần hoàn thiện khung pháp lý.

Kinh tế chia sẻ là mô hình mới, mang tính lai giữa hoạt động truyền thống và nền tảng công nghệ, do đó cần một hệ thống quy định linh hoạt, bao quát nhưng không cản trở đổi mới. Nhà nước cần xác định rõ ranh giới giữa kinh tế chia sẻ và kinh tế truyền thống để có chính sách thuế, lao động và bảo hiểm phù hợp. Đồng thời, cần ban hành quy định cụ thể về đăng ký kinh doanh, nghĩa vụ thuế và trách nhiệm pháp lý của các nền tảng kỹ thuật số. Bên cạnh đó, việc xây dựng bộ tiêu chí nhận diện hoạt động kinh tế chia sẻ sẽ giúp cơ quan quản lý có cơ sở thống kê, đánh giá và hoạch định chính sách chính xác hơn.

Thứ hai, cần tăng cường năng lực quản lý nhà nước trong môi trường số.

Trong bối cảnh công nghệ thay đổi nhanh chóng, cơ quan quản lý cần chủ động ứng dụng các công cụ kỹ thuật hiện đại như dữ liệu lớn (Big Data) và trí tuệ nhân tạo (AI) trong giám sát, kiểm tra và dự báo xu hướng phát triển của các nền tảng chia sẻ. Việc xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về kinh tế chia sẻ là nền tảng quan trọng để quản lý hiệu quả. Cùng với đó, Nhà nước cần đẩy mạnh chuyển đổi số trong các hoạt động quản lý thuế điện tử, hợp đồng lao động trực tuyến và bảo mật thông tin, đồng thời nâng cao năng lực công nghệ cho đội ngũ cán bộ quản lý, giúp họ thích ứng với mô hình quản lý hiện đại.

Thứ ba, bảo đảm công bằng và minh bạch trong cạnh tranh.

Sự phát triển mạnh của các nền tảng số đã gây ra những xung đột nhất định với doanh nghiệp truyền thống, do đó cần thiết lập cơ chế cạnh tranh công bằng và minh bạch. Các nền tảng cần công khai thuật toán, cơ chế định giá và chính sách chia sẻ lợi nhuận, tránh tình trạng lạm dụng vị thế thống lĩnh thị trường. Nhà nước cần tăng cường thanh tra, kiểm tra việc tuân thủ quy định về giá cả, quảng cáo và chất lượng dịch vụ, đồng thời xử lý nghiêm các hành vi gian lận, thao túng dữ liệu hoặc gây thiệt hại cho người tiêu dùng.

Thứ tư, bảo vệ quyền lợi của người lao động và người tiêu dùng trong kinh tế chia sẻ.

Người lao động tự do trong các nền tảng thường thiếu sự bảo đảm về an sinh xã hội và an toàn nghề nghiệp, do đó Nhà nước cần xây dựng chính sách linh hoạt như mở rộng bảo hiểm xã hội tự nguyện, bảo hiểm vi mô và các quỹ hỗ trợ người lao động. Với người tiêu dùng, cần ban hành quy định rõ ràng về bảo mật thông tin cá nhân, trách nhiệm của các nền tảng khi xảy ra rủi ro hoặc tranh chấp. Ngoài ra, nên thiết lập cơ chế giải quyết tranh chấp trực tuyến (ODR) để hỗ trợ nhanh chóng và hiệu quả cho người dùng.

Thứ năm, khuyến khích đổi mới sáng tạo và đầu tư hạ tầng số.

Nhà nước cần tiếp tục đầu tư phát triển hạ tầng viễn thông, thanh toán điện tử và dữ liệu mở, đặc biệt tại khu vực nông thôn. Bên cạnh đó, cần có chính sách hỗ trợ các doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo (startup) trong lĩnh vực chia sẻ tài sản, dịch vụ hoặc tri thức. Mô hình hợp tác công - tư (PPP) cũng nên được thúc đẩy nhằm phát triển các nền tảng công nghệ quốc gia và đảm bảo an ninh mạng. Ngoài ra, việc nâng cao nhận thức số cho người dân, giúp họ hiểu rõ quyền, nghĩa vụ và rủi ro khi tham gia các nền tảng chia sẻ, là một nội dung cần được chú trọng trong giáo dục và truyền thông.

Thứ sáu, cần tăng cường hợp tác quốc tế để học hỏi kinh nghiệm và chuẩn hóa các quy định quản lý.

Việc tham gia các diễn đàn toàn cầu về kinh tế số sẽ giúp Việt Nam tiếp cận các mô hình chính sách tiên tiến, đồng thời xây dựng bộ quy tắc ứng xử quốc gia cho các nền tảng chia sẻ phù hợp với chuẩn mực quốc tế. Bên cạnh đó, hợp tác học thuật giữa các viện nghiên cứu, trường đại học và doanh nghiệp công nghệ cũng cần được mở rộng để cập nhật xu hướng, chia sẻ dữ liệu và lan tỏa tri thức về quản trị kinh tế chia sẻ.

Tài liệu tham khảo:

1. Botsman, R. and Rogers R. (2010) What’s Mine Is Yours: The Rise of Collaborative Consumption. Harper Business, New York.

2. European Parliament (2016). An economic review on the Collaborative Economy, https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/IDAN/2016/595358/IPOL_IDA(2016)595358_EN.pdf.

3. Hamari, J., Sjöklint, M., & Ukkonen, A. (2016). The sharing economy: Why people participate in collaborative consumption. Journal of the Association for Information Science and Technology, 67(9), 2047-2059.

4. Nguyễn Đình Luận (2019). Kinh tế chia sẻ và tiềm năng phát triển tại Việt Nam, https://tapchikinhtetaichinh.vn/kinh-te-chia-se-va-tiem-nang-phat-trien-tai-viet-nam.html.

5. Phạm Minh Quốc (2023). Kinh tế chia sẻ - cơ sở pháp lý và một số đề xuất nhằm thúc đẩy sự phát triển các mô hình kinh tế chia sẻ ở Việt Nam. Tạp chí Công thương, số 11. https://tapchicongthuong.vn/kinh-te-chia-se-co-so-phap-ly-va-mot-so-de-xuat-nham-thuc-day-su-phat-trien-cac-mo-hinh-kinh-te-chia-se-o-viet-nam-108257.htm.

6. Sundararajan, A. (2016). The Sharing Economy: The End of Employment and the Rise of Crowd-Based Capitalism. MIT Press.